Σαμοθράκη, ένας ορεινός όγκος (το όρος Σάος των 1.611 μέτρων) που υψώνεται απότομα μέσα από τη θάλασσα, νοτιοδυτικά των εκβολών του ποταμού Εβρου και κοντά στο «στόμα» του Ελλησπόντου• τόπος παράξενος, επιβλητικός και υποβλητικός. ∆εν είναι, όμως, μόνο η αγριάδα του τοπίου της που προκαλεί δέος εδώ και αιώνες σ’ όσους την αντικρίζουν, αλλά και η έντονη μυστηριακή αύρα της. «Ιερά χώρα» και «Ζαθέη», δηλαδή σεπτή και αγιωτάτη, την αποκαλεί ο Ομηρος. Οχι τυχαία. Το μικρό νησί του βορείου Αιγαίου έχει ήδη από τους αρχαϊκούς χρόνους συνδεθεί με τα Καβείρια μυστήρια (τα δεύτερα σε σημασία μετά τα Ελευσίνια), δηλαδή τις τελετές προς τιμήν των Καβείρων, των Μεγάλων Θεών.
Οσοι μυούνταν σ’ αυτές ήλπιζαν ότι θα γίνονταν καλύτεροι, ευσεβέστεροι και δικαιότεροι κι έτσι θα εξασφάλιζαν προστασία από τους κινδύνους στις θαλάσσιες μετακινήσεις τους, αλλά και ευτυχία στη μετά θάνατον ζωή. Ηταν όμως αυστηρά απόρρητες, αφού βαριά κατάρα θα έπεφτε πάνω σε όποιον αποκάλυπτε το παραμικρό, κι έτσι ελάχιστες πληροφορίες έχουν φτάσει μέχρι εμάς για το τελετουργικό και το περιεχόμενο της συγκεκριμένης λατρείας. «Οποίοι τινές είναι οι Κάβειροι και όποια τινά μυστήρια τελούν εις την Μητέρα Ρέα, θα ζητήσω συγγνώμην από τους φιλομαθείς διά την σιωπήν μου αυτήν», γράφει ο Πλούταρχος. Η ομερτά των μυημένων -ανάμεσά τους ήρωες και ημίθεοι όπως ο Ηρακλής, ο Αγαμέμνων, ο Οδυσσέας-, που έδεναν, για να ξεχωρίζουν, μια πλατιά πορφυρή ταινία γύρω από τη μέση τους…
Στο μύθο της Σαμοθράκης, όμως, συντέλεσαν και άλλα γεγονότα, που διαμόρφωσαν την αρχαία μυθολογία και ιστορία. Εδώ βρίσκονται οι ρίζες της βασιλικής οικογένειας της Τροίας. Εδώ ο Φίλιππος Β΄ γνώρισε και ερωτεύτηκε τρελά την όμορφη κόρη του βασιλιά των Μολοσσών της Ηπείρου, της έδωσε το όνομα Ολυμπιάδα -δηλαδή αυτή που κατοικεί στον Ολυμπο μαζί με τους θεούς-, την παντρεύτηκε και μαζί της απέκτησε έναν γιο που έμελλε να αλλάξει το ρου της ιστορίας: τον Αλέξανδρο. Εδώ κατέφυγε ο Περσέας, ο τελευταίος Μακεδόνας βασιλιάς, κυνηγημένος από τους Ρωμαίους. Τη συναρπαστική ιστορία του νησιού κατά την αρχαιότητα θα μας αφηγηθούν 252 εκθέματα που ταξίδεψαν στην Αθήνα έπειτα από πρόσκληση και πρωτοβουλία του Μουσείου Ακρόπολης, με την αφορμή των έκτων γενεθλίων του. Η έκθεση «Σαμοθράκη. Τα μυστήρια των Μεγάλων Θεών» άνοιξε χθες τις πύλες της, σε συνεργασία με τις Εφορείες Αρχαιοτήτων Ροδόπης και Εβρου και τον ειδικό στις αρχαιότητες της Σαμοθράκης ∆ημήτρη Μάτσα.
Από το υστέρημα του μουσείου
«Αποφασίσαμε να συνεργαστούμε με περιφερειακά μουσεία της χώρας, έτσι ώστε σπουδαία ευρήματα τα οποία λόγω της απόστασης είναι λιγότερο προσιτά, άρα και λιγότερο γνωστά, να παρουσιαστούν σε ένα ευρύ κοινό, ελληνικό και διεθνές», εξηγεί ο ∆ημήτρης Παντερμαλής, πρόεδρος του Μουσείου Ακρόπολης. «Επιπλέον, προσφέρουμε με πολλή χαρά την εμπειρία και την τεχνογνωσία μας. Τα αντικείμενα που θα δείτε στην έκθεση θα επιστρέψουν στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Σαμοθράκης, το οποίο ανακαινίζεται, συντηρημένα και παρουσιασμένα με σύγχρονο τρόπο. Ολα αυτά γίνονται από το υστέρημά μας, αλλά θεωρούμε ότι είναι μια σημαντική συμβολή στον πολιτισμό της χώρας, ειδικά σε καιρό κρίσης…»
Τι οδήγησε στην επιλογή της Σαμοθράκης; «Το ότι είναι ένα από τα πιο απομακρυσμένα νησιά του Αιγαίου και στην αρχαιότητα έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο. Τα μυστήρια των Μεγάλων Θεών είχαν τεράστια ακτινοβολία σε ολόκληρη τη Μεσόγειο. Αποτελούν μια έκφανση της θρησκείας των αρχαίων Ελλήνων που δεν μας είναι πολύ γνωστή: διαφορετική από τη λατρεία των Ολύμπιων θεών, αλλά χωρίς να έρχεται σε σύγκρουση μαζί της. Ηταν προϊόν της ενδόμυχης επιθυμίας του ανθρώπου εκείνης της εποχής να είναι πιο προσωπικά δεμένος με τη θεότητά του, σε μια υπερβατική σχέση που θα αφορούσε αποκλειστικά τον ίδιο. Και, όσο κι αν μας εκπλήσσει, περιείχαν χαρακτηριστικά των σημερινών μυστηριακών λατρειών: νηστεία, προσευχή, εξομολόγηση, επίκληση του θεού στις δύσκολες στιγμές», εξηγεί ο κ. Παντερμαλής.
Είχα την τύχη να παρακολουθήσω μέρος της προετοιμασίας της έκθεσης στα εργαστήρια του μουσείου, από την ομάδα του ∆ημήτρη Μαραζιώτη, προϊσταμένου του τομέα συντήρησης. Από τα μέσα Μαΐου, που τα 252 αντικείμενα έφτασαν από τη Σαμοθράκη, ο ίδιος και οι οκτώ συνεργάτες του (Κωνσταντίνος Βασιλειάδης, ∆ημήτρης Μαγκαφάς, Μαρία Γαυρινιώτη, ∆ημήτρης Κιλκής, Ιωάννα Φαρμάκη, Βασιλική Ραχιώτη, Ευαγγελία Φράγκου και ∆ημήτρης Κορσαβίδης) αποδύθηκαν σε έναν αγώνα δρόμου ώστε όλα να είναι έτοιμα τη μέρα των εγκαινίων. ∆ούλεψαν χωρίς ωράριο, χωρίς αργίες και Σαββατοκύριακα. Τους είδα να καθαρίζουν σχεδόν με τρυφερότητα τις πτυχές του χιτώνα της ακέφαλης Νίκης, ύψους 2,75 μ., που βρισκόταν στο πίσω ακρωτήριο του Ιερού. Να συγκολλούν με χειρουργική ακρίβεια κομμάτια από σπασμένα αγγεία. Να τοποθετούν σε ειδικές βάσεις τις εντυπωσιακές «Χορεύτριες», μέρος από ζωφόρο, ένα χρυσό λιονταράκι, εξαίρετο δείγμα περσικής χρυσοχοΐας του 4ου αι. π.Χ., πιθανότατα ανάθημα Μακεδόνα που επέστρεψε σώος από την εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου, και μια μαρμάρινη επιγραφή σε πεσσό (τετράγωνη κολόνα), με το σαφές και μάλλον απειλητικό μήνυμα «Αμύητον μη εισιέναι» – ο αμύητος να μείνει εκτός…
Αυτό που δεν είδα -και, δυστυχώς, δεν θα δουν ούτε οι επισκέπτες της έκθεσης- είναι το περίφημο άγαλμα της Νίκης της Σαμοθράκης, που βρέθηκε το 1863 στο Ιερό των Μεγάλων Θεών και φιλοξενείται στο Λούβρο. Υπήρχε η σκέψη για παρουσίαση ενός αντιγράφου, αλλά το αισθητικό αποτέλεσμα δεν θα ήταν το ιδανικό. Ετσι, η ξενιτεμένη φτερωτή θεά θα είναι παρούσα μόνο μέσω ψηφιακής παρουσίασης. Είναι κι αυτή μια ευκαιρία να αποκατασταθεί η αλήθεια στα μάτια των χιλιάδων ξένων που αναμένεται να περιηγηθούν στο χώρο της έκθεσης. «Οι περισσότεροι επισκέπτες του Λούβρου», λέει ο κ. Παντερμαλής, «δεν γνωρίζουν πως υπάρχει ελληνικό νησί με αυτό το όνομα και θεωρούν πως πρόκειται για το όνομα του αρχαίου καλλιτέχνη: η Νίκη του Σαμοθράκη…»