Σημείωση: Οσα ακολουθούν δεν είναι διαφήμιση, εξόφληση υποχρέωσης ή πληρωμένο «περιεχόμενο», είναι μία ήσυχη περιπλάνηση σε μέρη όπου συνάντησα ανθρώπους ν’ απολαμβάνουν την ατμόσφαιρα και τους πάγκους του βιβλιοπωλείου.
1. Βιβλιοπωλείο Saint George, Βερολίνο
Φαντάσου ένα χώρο με ξύλινο πάτωμα που τρίζει, μικρή διακριτική βιτρίνα και πάγκους μεταχειρισμένων. Στενές σκάλες που ακουμπούν σε ψηλές, ξύλινες βιβλιοθήκες. Απόλυτη ησυχία. Ούτε μουσικές ούτε ομιλίες ούτε εκδηλώσεις. Πίσω απ’ τον πάγκο του βιβλιοπώλη ένα αγόρι που διαβάζει ή απαντάει χαμηλόφωνα στα τηλέφωνα. Το βιβλιοπωλείο είναι παλιάς κοπής. Δεν πουλάει ούτε δίσκους ούτε κέικ ούτε μπέιγκελ. Μόνο βιβλία. Και μόνο απ’ τα καλά.
Για να μπω, ισορροπώ πάνω σ’ ένα λεπτό στρώμα πάγου που κανείς δεν μπήκε στον κόπο να ξύσει από την είσοδο. Είναι τόσο ήσυχα εδώ μέσα που σε δευτερόλεπτα όποιος μπαίνει προσαρμόζει τη φωνή του. Δεν σε ρωτάνε πραγματικά αν θα πάρεις κάτι. Ομως, είναι τόσο καλά διαλεγμένοι οι τίτλοι, είναι αμαρτία να μπεις και να βγεις μ’ άδεια χέρια. Το βιβλιοπωλείο είναι κουλ, χωρίς αγωνία να πιάσει τις μόδες. Σαν ησυχαστήριο είναι. Σαν κρύπτη με θησαυρούς.
2. Βιβλιοπωλείο Πολιτεία, Αθήνα
Μιλώντας για κρύπτες σκέφτηκα την Πολιτεία, όπου για ν’ αγοράσει κανείς λογοτεχνία πρέπει να κατεβεί. Οι στοίβες με τα μυθιστορήματα, την ποίηση, το αστυνομικό και το διήγημα βρίσκονται στο υπόγειο. Πρέπει να περάσεις εκείνα τα φανάρια που λειτουργούν πολύ μέτρια γύρω απ’ τα Προπύλαια και όλη την κίνηση των Εξαρχείων και να χωθείς εκεί μέσα.
Λίγο πριν από το κλείσιμο, αρχές Φεβρουαρίου, το βιβλιοπωλείο είναι γεμάτο. Στο ταμείο έχει ουρά. Αρκετοί μιλούν με τους βιβλιοπώλες, και μου κάνει εντύπωση αυτό. Γιατί δεν ρωτάνε τις τεχνητές νοημοσύνες, που είναι τόσο ευγενικές και γλυκές και προτείνουν τη μεγάλη λογοτεχνία χωρίς να τη νιώθουν; Μερικοί ψαχουλεύουν τα βιβλία στα σιωπηλά. Αλλοι έχουν ψάξει στο Ιντερνετ κι έρχονται έτοιμοι, με ύφος, απαιτούν τον τίτλο, δεν τον ζητάνε.
Τι με νοιάζουν εμένα όλ’ αυτά, όμως; Ποτέ δεν τσεκάρω βιβλία στο Ιντερνετ. Τσεκάρω όλα τ’ άλλα πράγματα στο Ιντερνετ, γιατί να το κάνω και με τα βιβλία; Τα βιβλία θέλω να τα πιάνω και να τα μυρίζω. Και γιατί να βρω γρήγορα αυτό που θέλω; Λογαριασμό εξοφλώ ή ψάχνω κάτι να διαβάσω; Φεύγω από την Πολιτεία με τρία βιβλία που δεν έχουν καμία σχέση μ’ αυτά που διαβάζω συνήθως.
3. Βιβλιοπωλείο Λεξικοπωλείο, Παγκράτι
Το μικρό μου τελετουργικό σ’ αυτήν τη μεριά της πόλης είναι το ψάξιμο στον πάνω όροφο του Λεξικοπωλείου. Η γειτονιά μού φαίνεται βαρετή μέχρι αηδίας κι έχει τόσο πολλά αυτοκίνητα που λυπάμαι. Το Λεξικοπωλείο, όμως, –όπως όλα τα βιβλιοπωλεία–είναι κάπως στον κόσμο του. Εχει γάτες και βιβλία στα ελληνικά, τα γαλλικά και τ’ αγγλικά. Εχει περιποιημένα ράφια με ενδιαφέρουσες προτάσεις.
Οι γύρω δρόμοι είναι ο εφιάλτης μιας πόλης χωρίς μικρά μαγαζιά. Είναι η τουριστική φαντασίωση επί χίλια – αν δεν θέλει κανείς να φάει, δεν έχει και πολλά να κάνει εκεί. Εκτός κι αν μπει να μορφωθεί στο βιβλιοπωλείο ή στα κοντινά μουσεία.
4. Βιβλιοπωλείο She Said, Βερολίνο, βιβλιοπωλείο Κομπραί, Αθήνα
Πώς μυρίζει το βιβλιοπωλείο She Said; Κέικ και καφέ. Φρέσκο χαρτί. Ο δρόμος απ’ έξω μυρίζει χαλβάδες και μπακλαβά. Οι βιτρίνες του είναι μεγάλες και μπορείς να δεις μέσα. Οπως δηλώνει τ’ όνομά του, προτάσσει τη γυναικεία ματιά. Είναι αυτό που λέμε «πολύ ενημερωμένο» κι έχει έναν τεράστιο πάγκο με την τελευταία λέξη της μόδας, τα πιο πρόσφατα κουλ πράγματα στη λογοτεχνία.
Αλλά δεν πάω γι’ αυτό. Κυρίως πάω γιατί μέσα στην παγωμένη μαύρη νύχτα ξεχωρίζει από μακριά, πάντα ζεστό και περιποιητικό, στην πραγματικότητα μυρίζει αποδοχή και κατανόηση (μπορεί να φταίει και το κέικ). Το προσωπικό έχει αυτό το ύφος εκατό καρδιναλίων των ατόμων που μονίμως υποστηρίζουν την πιο σωστή απ’ τις διάφορες σωστές απόψεις και συχνά μοιάζει με χώρο γνωριμιών για γυναίκες. Γενικώς, μαζεύει όμορφο κόσμο και έχει και περίεργα κόμικς, ράφια ενδυνάμωσης και αυτοβοήθειας, ποιήματα, απροσδόκητα δοκίμια και, φυσικά, το πιο πρόσφατο σημαντικό μυθιστόρημα.
Φορτίζω πάντα τον εσωτερικό μου κόσμο μ’ αυτή την εικόνα της βιτρίνας του: πανέμορφα και κουλ, νεαρά άτομα, φερμένα απ’ όλον τον κόσμο σ’ αυτή τη γωνιά του Βερολίνου να ξεφυλλίζουν όσα τους απασχολούν. Ετσι όπως φαίνονται απ’ έξω, φωτισμένοι σαν ηθοποιοί στη σκηνή του θεάτρου, με ηρεμούν.
Η αύρα, η γενική αίσθηση του μέρους είναι αυτή της αποδοχής και της συμφιλίωσης. Σύμφωνα με διάφορους επιτυχημένους, ανεξάρτητους βιβλιοπώλες, το επιχειρηματικό σχέδιο που πετυχαίνει στα μικρά μαγαζιά είναι η δημιουργία μιας κοινότητας. Ο κόσμος να επιστρέφει στο βιβλιοπωλείο και να περνάει όσο περισσότερο χρόνο γίνεται εκεί μέσα. Γι’ αυτό, άλλωστε, τόσα βιβλιοπωλεία έχουν καφέ, μπαρ ή φιλοξενούν εκδηλώσεις μουσικής και ανάγνωσης (βλ. στα δικά μας το πανέμορφο Ζάτοπεκ).
Μπορεί να υποθέσει κανείς τι κοινότητα επιχειρεί να στήσει ένα βιβλιοπωλείο που λέγεται «Είπε αυτή» (καιρός ήταν να πει κι αυτή κάτι, πάντως). Το αντίστοιχό του στην Αθήνα είναι νομίζω το βιβλιοπωλείο Κομπραί στα Εξάρχεια. Ενα ήσυχο μέρος, για να πιεις καφέ και να ψαχουλέψεις. Οι εκδηλώσεις του ξεχωρίζουν λόγω κοινού, μαζεύουν όμορφο νεαρό κόσμο που κουηροφέρνει και διαβάζει.
Μη φανταστεί κανείς πως η ποιότητα των προσφερόμενων έργων θυσιάζεται χάριν κάποιας υποτιθέμενης «ιδεολογίας». Κάθε άλλο. Ολα τα σημαντικά πράγματα που κυκλοφορούν τώρα είναι εκεί, στους πάγκους. Μπορεί να βρεις τον βραβευμένο Rijneveld Marieke Lucas, την Elizabeth Strout ή την Τοκάρτσουκ πλάι σε καλοσχεδιασμένα, εφηβικά κόμικς με δυναμικά κορίτσια. Σε κάθε περίπτωση, απαραίτητη βόλτα πριν από τη βραδινή περιπλάνηση στα μπαρ του Νόικελν ή των Εξαρχείων αντίστοιχα.
5. Βιβλιοπωλείο Parnassus Books, Νάσβιλ
Εδώ δεν έχω βρεθεί παρά μόνο με τη φαντασία μου. Διαβάζω την Αν Πάτσετ, που εκτός από καλή συγγραφέας είναι και επιτυχημένη βιβλιοπώλισσα. Το βιβλιοπωλείο της λέγεται Parnassus Books. Το πιο πρόσφατο έργο της στα ελληνικά κυκλοφορεί από το Δώμα (το κομψό Τομ Λέικ).
Στο YouTube υπάρχουν πολλά βίντεο της Αν Πάτσετ στον χώρο του βιβλιοπωλείου της. Χαμογελαστή κι ευγενική, γεμάτη ενέργεια, με το σκυλάκι της αγκαλιά, λέει την ιστορία της. Aνοιξε το βιβλιοπωλείο της όταν έκλειναν το ένα μετά το άλλο τα βιβλιοπωλεία στην Αμερική. Τα κατάπινε το Amazon. Είναι το Amazon ο κακός στην προσωπική της ιστορία; ρωτάει μία δημοσιογράφος σε μία από τις άπειρες συνεντεύξεις που παραχωρεί για το ζήτημα. «Oχι», απαντά η Πάτσετ. Σκέφτομαι τα παιδιά σε μακρινά μέρη, στα βάθη της τάδε άκυρης pολιτείας όπου δεν υπάρχει τίποτα να διαβάσεις. Χρειάζεται και το Amazon, λέει. Εμένα με νοιάζει ο κόσμος να διαβάζει, να περνάει χρόνο εδώ μέσα, να τον φέρνω σε επαφή με το βιβλίο. Η επιχείρησή της πάει καλά.
Σκέφτομαι την Αν Πάτσετ μέσα στο βιβλιοπωλείο της στο Νάσβιλ να αντιμετωπίζει με χαμόγελο τον κάθε παράξενο. Να θέλει να καθοδηγήσει ευγενικά τη σκέψη του πελάτη σε δυο-τρεις καλούς τίτλους, να μην επιμένει υπερβολικά, δεν θέλει να τους χάσει. Τη σκέφτομαι να καλεί συγγραφείς και μουσικούς (ως κι ο σούπερ σταρ τσελίστας Yo-Yo-Ma έχει παίξει στο βιβλιοπωλείο της), να ιδρύει μια ήσυχη συμμαχία ανθρώπων που αγαπούν τις λέξεις και τα γράμματα.
Και φαντάζομαι μια μικρή κοπέλα να περνάει χρόνο εκεί μέσα. Να επιστρέφει ξανά και ξανά στα ράφια, να διαβάζει αρχικά για να κερδίσει την έγκριση και την εκτίμηση της σημαντικής κυρίας Πάτσετ και σταδιακά επειδή ο κόσμος της έχει κάνει κρακ κι έχει ανοίξει πέρα πέρα. Τη φαντάζομαι ν’ αγοράζει μικρούς κόσμους, να τους βάζει στην τσάντα, να βιάζεται να πάει στο δωμάτιό της να τους μελετήσει.
Φαντάζομαι δυο – τρεις αργόσχολους να λιμνάζουν εκεί επειδή δεν έχουν πού αλλού να πάνε. Το κάνω εικόνα: κάμποσους που αγοράζουν βιβλία που ποτέ δεν θα διαβάσουν και μερικές κυρίες που στήνουν λέσχη ανάγνωσης. Φαντάζομαι αναγνώστες που δεν θέλουν να διαβάσουν τον επεξεργασμένο χυλό των cookies τους, παιδάκια που μπαίνουν στον χώρο για να παίξουν με σκυλιά. Γιατί αφήνετε σκυλιά στο βιβλιοπωλείο; τη ρωτάει μία δημοσιογράφος (cbs sunday morning, Author Ann Patchett’s Bookstore, YouTube). Μα, φυσικά, για να τραβήξω πελάτες, λέει η Πάτσετ. Κανείς δεν ήθελε να μας νοικιάσει χώρο όταν αρχίζαμε, λέγανε πως θα κλείσουμε. Τι λένε τώρα;