ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ Α. ΑΝΑΠΟΛΙΤΑΝΟΣ
Φιλοσοφικές εξεικονίσεις, αφηγήσεις και σχήματα – 23 Κείμενα φιλοσοφίας
εκδ. Εκκρεμές, Αθήνα 2019, σελ. 290
Ο Διονύσιος Αναπολιτάνος είναι ένας κορυφαίος Ελληνας φιλόσοφος. Στην ελληνική ακαδημαϊκή κοινότητα είναι γνωστός, κυρίως, ως η ψυχή πίσω από το τμήμα Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Επιστήμης του Πανεπιστημίου Αθηνών (το πρώην ΜΙΘΕ). Το τμήμα αυτό άλλαξε το πρόσωπο της φιλοσοφίας στην Ελλάδα αλλά και την εικόνα της ελληνικής φιλοσοφίας στον κόσμο. Αν σας ακούγεται υπερβολικό, ρίξτε μια ματιά στον αριθμό των δημοσιεύσεων αλλά κυρίως των διεθνών αναφορών που συγκεντρώνουν τα μέλη ΔΕΠ του τμήματος. Η τομή που έφερε στην ελληνική φιλοσοφική κοινότητα ήταν και ο στόχος που έθεσε ο Αναπολιτάνος – και τον πέτυχε.
Ο ίδιος έχει σπουδάσει Φυσική στο ΕΚΠΑ (1970) και Μαθηματικά στο Μάντσεστερ (1974). Ελαβε το διδακτορικό του στη Μαθηματική Λογική από το Μάντσεστερ, αλλά το ενδιαφέρον του για τη φιλοσοφία τον έφερε πίσω στα θρανία, αυτή τη φορά στο Πίτσμπουργκ. Ολοκλήρωσε ένα μάστερ στη φιλοσοφία εκεί και έγινε δεκτός για διδακτορικό από έναν από τους μεγαλύτερους φιλοσόφους του 20ού αιώνα, τον Γουίλφριντ Σέλαρς. O Σέλαρς έμεινε τόσο εντυπωσιασμένος με τον ιδιοφυή Ελληνα, που τον χαρακτήρισε «δύναμη της φύσης»! Ο Αναπολιτάνος το 1986, στα 41 του, θα λάβει το δεύτερο διδακτορικό του, αυτή τη φορά στη Φιλοσοφία. Το διδακτορικό αυτό, με θέμα τον Λάιμπνιτς, θα βραβευθεί από την αμερικανική φιλοσοφική κοινότητα.
Μέσα σε λιγότερο από οκτώ χρόνια θα κατορθώσει να ιδρύσει το νέο τμήμα Φιλοσοφίας στην Ελλάδα, που θα τον απορροφήσει μέχρι την αφυπηρέτησή του, το 2012. Η τελευταία αποδείχθηκε ένα ευτυχές γεγονός, καθώς του επέτρεψε να επιστρέψει πλήρως στη Φιλοσοφία, χωρίς διοικητικά καθήκοντα. Το αποτέλεσμα είναι η έκδοση δύο τόμων φιλοσοφικών δοκιμίων υψηλής ποιότητας.
Ο πρώτος τόμος κυκλοφόρησε το 2016, έχει τίτλο «Λαβύρινθοι, γνωσιολογικά ρήγματα, φιλοσοφικά σπαράγματα και παραμυθίες» (Εκδοτική Αθηνών) και περιέχει 29 κείμενα. Ο δεύτερος τόμος, με τίτλο «Φιλοσοφικές εξεικονίσεις, αφηγήσεις και σχήματα» (Εκκρεμές), κυκλοφόρησε στα τέλη του 2019 και περιέχει 23 κείμενα. Το σύνολο αυτών των κειμένων παρουσιάζει ταυτόχρονα πολλά πράγματα. Κατ’ αρχάς, τις φιλοσοφικές εμμονές του Αναπολιτάνου, η κυριότερη εκ των οποίων είναι το πρόβλημα του συνεχούς (ο λαβύρινθος του συνεχούς κατά τον Λάιμπνιτς) και η σχέση του με τον χρόνο. Νομίζω ότι τα κείμενά του με αυτό το θέμα είναι τα καλύτερά του. Είναι το πρόβλημα που τον απασχολεί από τη νεαρή του ηλικία μέχρι σήμερα. Αξίζει κανείς να διαβάσει ξεχωριστά τα σχετικά κείμενα στους δύο τόμους για να δει έναν μεγάλο Ελληνα φιλόσοφο να παλεύει με ένα από τα δυσκολότερα φιλοσοφικά προβλήματα, για δύο λόγους. Για να διαπιστώσει τι πραγματικά σημαίνει φιλοσοφία και ποια είναι η φιλοσοφική μέθοδος. Η φιλοσοφία δεν είναι μια «λογοτεχνίζουσα εκδοχή της γλώσσας», δεν είναι συμβατή με τον σχετικισμό και την ιδεολογικοποίηση. Το αντικείμενό της είναι οι οριακές περιοχές της γνώσης.
Αλλά τα ενδιαφέροντα και τα θέματα του Αναπολιτάνου είναι πολλά: η σχέση φιλοσοφίας και επιστήμης, το πρόβλημα της επαγωγής, η ορθολογικότητα, ο ιστορικισμός, η γλώσσα, ο σχετικισμός, η αλήθεια, η λογοτεχνία, και βέβαια δεν μπορώ να μην αναφέρω τη σύγκρουση με τον Κορνήλιο Καστοριάδη το 1991 ή την πολιτική παρέμβασή του στην οικονομική κρίση. Αλλά προσωπικά βρήκα να παρουσιάζει μεγαλύτερη γοητεία η μεταφυσική αγωνία του, που αναδύεται από όλα τα κείμενά του, αλλά και ο τρόπος που αντιμετωπίζει την ελευθερία. Ο Αναπολιτάνος δεν είναι πολιτικός φιλόσοφος, αλλά από τα κείμενά του αναδεικνύεται, επίσης, ο πολύ καλά επεξεργασμένος και φιλοσοφικά στέρεος φιλελευθερισμός του.
Το κείμενό του «Το ον και το δέον», στον δεύτερο τόμο, αλλά και συνολικά η προσέγγισή του στα ζητήματα ελευθερίας της βούλησης, πρέπει να μελετηθούν με προσοχή από τους φίλους των ιδεών της ελευθερίας.
* Ο κ. Αριστείδης Χατζής είναι καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου και Θεωρίας Θεσμών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και διευθυντής Ερευνών στο Κέντρο Φιλελεύθερων Μελετών (ΚΕΦίΜ).