Ένα ολόφρεσκο, ζουμερό σάντουιτς με μαύρο ψωμί, Κατίκι Δομοκού και σως μουστάρδας-μελιού μου κλείνει το μάτι από τη βιτρίνα. «Αυτό παρακαλώ!»
Η επίσκεψή μου στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης ξεκινά, ομολογουμένως, λίγο ανάποδα. Η θέα όμως του Cycladic Café με το που μπαίνεις στο μουσείο, σε συνδυασμό με τη μεσημεριανή μου πείνα με κάνουν να παραστρατήσω. Ενώ περιμένω το πιάτο μου στο τραπέζι, παρατηρώ τους λιγοστούς πελάτες. Κανένας τους δεν έχει έρθει για το μουσείο. Μία κομψή νεαρά δουλεύει στο laptop της και δύο ηλικιωμένες φίλες μπήκαν μαζί μου και ήρθαν κατευθείαν εδώ. Αφαιρετικό και λιτό, όπως η αρχιτεκτονική των Κυκλάδων, με φυτά που φτάνουν μέχρι την οροφή, ένα στέγαστρο-γλυπτό που δίνει την αίσθηση ότι το φυσάει κάποιο αεράκι, φωτισμό που μοιάζει φυσικός, αν και δεν είναι, και μία γαληνευτική μουσική για υπόκρουση, το Café αποτελεί προορισμό από μόνο του – μία πραγματική όαση μερικά μόνο βήματα από την πολύβουη Βασιλίσσης Σοφίας.
Θα ήθελα και εγώ να περάσω την ώρα μου εδώ, η σημερινή επίσκεψή μου, όμως, έχει άλλο σκοπό. Έχω έρθει να περιηγηθώ στη συλλογή Κυκλαδικής Τέχνης που φιλοξενείται στον πρώτο όροφο, με τη βοήθεια μίας εκ των τεσσάρων νέων ψηφιακών ξεναγήσεων (μία για κάθε μόνιμη συλλογή) που δημιούργησε η εταιρεία Clio Muse σε συνεργασία με το μουσείο και εγκαινιάστηκε πρόσφατα. Έχω ήδη κατεβάσει δωρεάν την εφαρμογή Clio Muse Tours σαρώνοντας με το κινητό μου τον κωδικό ταχείας απόκρισης QR που βρίσκεται αναρτημένος δίπλα στο ταμείο, έχω κάνει εγγραφή με email και password, έχω αλλάξει από τις ρυθμίσεις τη γλώσσα στα Ελληνικά –έχω επίσης θερμομετρηθεί– και είμαι καθ’ όλα έτοιμη, τελειώνοντας το σνακ μου, να αυτο-ξεναγηθώ.
H εμβληματική μορφή ενός κυκλαδικού ειδωλίου ύψους μόλις 39,1 εκ. με υποδέχεται στη συλλογή. «Ειδώλιο γυναικείας μορφής, κανονικού τύπου (παραλλαγή Δωκαθισμάτων)… » διαβάζω στη λεζάντα του. «Τι να είναι τα Δωκαθίσματα;», αναρωτιέμαι. Ένα στρογγυλό αυτοκόλλητο με το νούμερο 1 στον κορμό της γυάλινης προθήκης μου υποδεικνύει πως μπορώ να διαβάσω περισσότερα στην εφαρμογή της Clio Muse. Ανοίγω το κινητό, πατάω start στο tour «Κυκλαδική Τέχνη» και επιλέγω το έκθεμα #1. Δωκαθίσματα, διαβάζω, ήταν ένα νεκροταφείο στην Αμοργό, εξ ου και η ονομασία. Διαβάζω επίσης πως «Η αυστηρή γεωμετρικότητα, οι αρμονικές αναλογίες και η αφαιρετικότητά του συνοψίζουν με τον καλύτερο τρόπο τις αρετές εκείνες που έκαναν την κυκλαδική τέχνη πηγή έμπνευσης για σημαντικούς καλλιτέχνες του 20ου αιώνα, όπως ο Brancusi, ο Modigliani, ο Giacometti, ο Moore και η Hepworth και την καθιέρωσαν ως μία από τις πλέον αναγνωρίσιμες μορφές καλλιτεχνικής έκφρασης του δυτικού πολιτισμού».
Προσωπικά, θα προτιμούσα αν η ξενάγηση ήταν ηχητική, ώστε την ώρα που ακούω την περιγραφή να επεξεργάζομαι το έκθεμα. Εκτιμώ, ωστόσο, τις παραπάνω πληροφορίες που παρέχει, συμπληρώνοντας ως επί το πλείστον (και όχι υποκαθιστώντας), όπως θα διαπιστώσω και στη συνέχεια, τις ήδη υπάρχουσες λεζάντες. Πριν συνεχίσω την ξενάγηση στέκομαι να διαβάσω το εποπτικό υλικό που είναι αναρτημένο πάνω στα δύο φύλλα της πόρτας της αίθουσας και σε εισάγει στον Πρωτοκυκλαδικό πολιτισμό (3200-2000 π.Χ.), οι πιο χαρακτηριστικές δημιουργίες του οποίου είναι τα ανθρωπόμορφα ειδώλια και τα περίτεχνα μαρμάρινα σκεύη. Το σχεδιάγραμμα της τυπολογικής εξέλιξης των κυκλαδικών ειδωλίων είναι πολύ βοηθητικό, ιδίως αν είσαι οπτικός τύπος. Κοιτώντας τα σκιτσάκια των ειδωλίων που μοιάζουν φτιαγμένα από παιδικό χέρι σκέφτομαι πως και τα ίδια τα ειδώλια το ίδιο μοιάζουν. Μήπως είναι αυτή η παιδικότητά τους που τα κάνει τόσο αγαπητά και προσιτά στο ευρύ κοινό; Μήπως αναγνωρίζουμε στις πρωτόγονες αυτές δημιουργίες τις δικές μας πρώτες προσπάθειες να αποδώσουμε τον κόσμο γύρω μας;
Τίποτα βέβαια παιδικό δεν υπάρχει, όπως θα μάθω σε λίγο, στα γλυπτά αυτά, τα περισσότερα εκ των οποίων κοσμούσαν τάφους. Σύμφωνα μάλιστα με κάποιους ερευνητές, τοποθετούνταν σε ανακεκλιμένη και όχι όρθια στάση (όπως εκτίθενται σήμερα), δεδομένου ότι τα πέλματά τους είναι στραμμένα προς τα κάτω. Αναρωτιέμαι αν το σχεδόν εξωγήινο ειδώλιο τύπου Κίλιας που έχω σταθεί και χαζεύω για ώρα αρκετή ήταν επίσης τοποθετημένο σε τάφο. Δυστυχώς το έκθεμα δεν περιλαμβάνεται στη ψηφιακή ξενάγηση και ούτε η λεζάντα παρέχει πολλές πληροφορίες: «ειδώλιο τύπου Κίλιας («ατενίζον τα αστέρια») από τη θέση Κίλια στη χερσόνησο της Καλλίπολης στην Ανατολική Θράκη (Ευρωπαϊκή Τουρκία)». Με μία σύντομη αναζήτηση στο διαδίκτυο μαθαίνω πως ειδώλια του τύπου αυτού έχουν κεφάλια που γέρνουν προς τα πίσω, γι’ αυτό και ονομάζονται «οι ατενίζοντες τα άστρα».
Φιάλες, κρατηρίσκοι, πυξίδες, αγγεία και εργαλεία, μεταξύ άλλων, παρελαύνουν από μπροστά μου στις προθήκες. Πρωταγωνιστές, βέβαια, είναι αναπόφευκτα τα διαφόρων σχημάτων και μεγεθών ειδώλια, με τα πλέον ασυνήθιστα από αυτά να μου κεντρίζουν το ενδιαφέρον. Όπως τα συμπλέγματα μορφών – ό,τι δηλαδή έχει απομείνει από αυτά – που εκτίθενται όλα μαζί στην ίδια προθήκη. Δύο μικρά ποδαράκια πάνω σε ένα κεφάλι, όπου τα ποδαράκια μάλλον ανήκαν σε παιδί ή, πιο κει, δύο χέρια που αγκαλιάζουν μία μέση. «Το θραύσμα θεωρείται ότι πιθανώς παριστάνει ‘μητέρα με παιδί’. Συγκεκριμένα, η μεγαλύτερη μορφή, πιθανώς γυναικεία και καθιστή, θα κρατούσε όρθια μπροστά στο στήθος τη μικρότερη. Το ‘παιδί’ ίσως πατούσε στους μηρούς της μεγαλύτερης μορφής», διαβάζω στο #25 της ψηφιακής ξενάγησης και συμβουλεύομαι το σκιτσάκι του εποπτικού υλικού για να το κάνω εικόνα. Η γυναικεία μορφή κυριαρχεί σε ποσοστό άνω του 90% στην κυκλαδική γλυπτική, οπότε οι λιγοστές αντρικές μορφές της συλλογής μου κεντρίζουν και αυτές το ενδιαφέρον. Όπως το λεγόμενο «αρσενικούδι» του μουσείου με «γεννητικά όργανα που έχουν αποδοθεί με φυσιοκρατικό τρόπο» και μνημειακές διαστάσεις που οδηγούν κάποιους ερευνητές να πιστεύουν πως αναπαριστά κάποια θεότητα. Αλλά και ο καθιστός «εγείρων πρόποσιν» που κρατά κύπελλο και μοιάζει σαν να ετοιμάζεται για πρόποση ή σπονδή.
Πιο κει το βλέμμα μου τραβάει ένα «μετακανονικό» ειδώλιο με τριγωνικό και τοποθετημένα λοξά στο λαιμό κεφάλι (#15 στη ξενάγηση). «Η ‘κανονική’ διάταξη των χεριών (αριστερό επί δεξιού) καταργείται…» διαβάζω. «Ποια κανονική διάταξη;» σχεδόν αναφωνώ. Γυρίζω πίσω να επιθεωρήσω ένα-ένα τα ειδώλια σκεφτόμενη, αργότερα, πόσο αστεία θα φαινόμουν από τις κάμερες ασφαλείας (δεν εντόπισα καμία αλλά υπέθεσα ότι υπήρχαν), έτσι που έκανα rewind από προθήκη σε προθήκη.
Τελειώνω την περιήγηση λίγο σοφότερη, χάρη σε ένα εξαιρετικό εποπτικό υλικό που αναλύει με τρόπο κατανοητό κάθε όψη της πρωτοκυκλαδικής τέχνης– από το πώς κατασκευάζονταν τα ειδώλια και το τι συμβόλιζαν μέχρι την κυκλαδική μόδα και τη μάστιγα των λαθρανασκαφών και της αρχαιοκαπηλίας. Αλλά και χάρη σε μία χρήσιμη ψηφιακή εφαρμογή που υπηρετεί επάξια τον ρόλο του ξεναγού σε μία Covid εποχή που οι ξεναγήσεις έχουν εκλείψει και οι συσκευές που μοιράζονταν μέχρι πρότινος στο κοινό (όπως τα audio guides) δεν θεωρούνται πλέον ασφαλείς.
Φεύγω όμως και με ένα απρόσμενο αίσθημα γαλήνης, που, δεδομένου ότι οι ζωές που ζούμε, και δη τον καιρό αυτό, μόνο από γαλήνη δεν χαρακτηρίζονται, με κάνει να αναρωτιέμαι: μήπως οι κυκλαδικές μορφές μέσα στην απλότητα και την αρμονία τους αποτελούν αντίδοτο σε ένα κόσμο που έχει χάσει πλέον το μέτρο και την ισορροπία του; Μήπως η επαφή μας με την κυκλαδική τέχνη μπορεί να λειτουργήσει και σαν γιατρικό για την ψυχή μας;
Ώρες λειτουργίας: Δευτέρα, Τετάρτη, Πέμπτη, Παρασκευή, Σάββατο: 10:00-17:00
Κυριακή: 11:00-17:00, Τρίτη: κλειστό