Ανθρωπος των έργων και όχι των λόγων, με απλότητα τρόπων και ουσία σκέψης, ο Ιωάννης Τραυλός (1908-1985) είναι ο αρχιτέκτων που αγάπησαν οι αρχαιολόγοι. Είναι εντυπωσιακό πόσα πράγματα, που σήμερα θεωρούμε δεδομένα στο τοπίο της Αττικής και ευρύτερα, οφείλονται στη μεθοδική, πολυετή εργασία του, στο εξαιρετικό του ταλέντο να βλέπει από ένα θραύσμα το σύνολο. «Είχε το χάρισμα της συνθετικής σκέψης», λέει η Αγγελική Κόκκου, η αρχαιολόγος και συνεργάτις του επί είκοσι χρόνια, συγγραφέας τώρα του νέου βιβλίου «Ιωάννης Τραυλός. Η ζωή και το έργο του», που κυκλοφόρησε πρόσφατα, πλούσια εικονογραφημένο, από τις εκδόσεις Καπόν.
Ο Ιωάννης Τραυλός διέσχισε τον εικοστό αιώνα με απαράμιλλη ευγένεια ταγμένος στην ιερότητα της εργασίας και της προσφοράς. Το έργο του, ογκώδες και κεφαλαιώδους σημασίας, τόσο ως πράξη όσο και ως σκέψη, ξετυλίγεται σε κεφάλαια μέσα από μία εναλλακτική βιογραφική ιστόρηση στο βιβλίο της Αγγελικής Κόκκου. Ισως το πιο γνωστό, στο ευρύ κοινό, έργο του Ιωάννη Τραυλού είναι η αναστήλωση της Στοάς του Αττάλου στην Αρχαία Αγορά –στη δεκαετία του ’50– και τα έργα στον αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας, αλλά ο Τραυλός, που δούλευε ασταμάτητα από φοιτητής ακόμη είχε συμβάλει σε πλήθος ανασκαφών και αρχιτεκτονικών μελετών σε μνημεία που εκπροσωπούν τη διαχρονία του ελληνισμού.
Φωτ. ΑΡΧΕΙΟ Ι.Τ. (Α. ΚΟΚΚΟΥ)
Γι’ αυτό και το βιβλίο αυτό, που εκκινεί από την προσωπική εκτίμηση της Αγγελικής Κόκκου προς το έργο αλλά και την προσωπικότητα του Ιωάννη Τραυλού, είναι αφενός μια ανακεφαλαίωση της πορείας του και μια πρώτη συνολική παρουσίαση της διαδρομής του και αφετέρου μια αφετηρία για βαθύτερη γνωριμία με το ψυχικό και επιστημονικό ανάστημα αυτού του ανθρώπου. Πλήθος πληροφοριών, δοσμένων με ισορροπία και τεκμηρίωση, βασίζονται στο λεπτομερές αρχείο του, το οποίο δώρισε η οικογένεια του Ιωάννη Τραυλού στην Αρχαιολογική Εταιρεία.
«Κρατούσε με επιμέλεια τους φακέλους του για κάθε έργο», λέει η Αγγελική Κόκκου, που επισημαίνει πως μεγάλος αριθμός σχεδίων του Τραυλού φυλάσσονται επίσης στην Αμερικανική Σχολή Κλασσικών Σπουδών, με την οποία ο Τραυλός συνεργάστηκε στενά στις ανασκαφές της Αρχαίας Αγοράς. Ενα μέρος του προσωπικού αρχείου του ο Ιωάννης Τραυλός το είχε εμπιστευθεί στην Αγγελική Κόκκου, με την οποία γνωρίστηκαν με αφορμή το πρώτο Ρυθμιστικό Σχέδιο Αθηνών.
Ευαισθησία και γνώση
Ο Τραυλός είχε μεγάλη ευαισθησία και γνώση όχι μόνο για τις αρχαιότητες, αλλά και για τα βυζαντινά και τα νεότερα μνημεία. Με την Αγγελική Κόκκου είχαν συνεργαστεί στη μνημειώδη έκδοση «Ερμούπολη» που είχε εκδώσει η Εμπορική Τράπεζα το 1980 (αξιοποιώντας για πρώτη φορά αρχεία και δημοσιεύματα με θέμα τη Σύρο), ενώ ήδη το 1967, λίγο πριν από τη δικτατορία, ο Τραυλός είχε εκδώσει πάλι με την Εμπορική Τράπεζα, την κλασική, ώς σήμερα, φωτογραφική έκδοση «Νεοκλασική Αρχιτεκτονική στην Ελλάδα». Κορυφαίο παραμένει το έργο του «Η πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών από των προϊστορικών χρόνων μέχρι των αρχών του 19ου αιώνος», (1960 και 1993, εκδ. Καπόν).
«Χρειάζονται πολλές ευτυχείς συμπτώσεις στη ζωή ενός ανθρώπου και προίκα πνευματική και ψυχική για να κάνει εκείνο για το οποίο είναι προορισμένος», γράφει ο Βασίλειος Χ. Πετράκος στον πρόλογο του βιβλίου. «Ο Τραυλός, από γενιά καλή, οδοιπόρος και ζωγράφος, με δασκάλους τον Ορλάνδο και τον Πικιώνη, φαντάζει ευνοημένος από τις μοίρες». Ηταν από ιδιαίτερη πάστα φτιαγμένος ο Τραυλός, μελετηρός και με το βλέμμα στο όλον και στη σύνθεση. Από το Πολυτεχνείο του Μεσοπολέμου ώς το τέλος της ζωής του, συνέχιζε να δουλεύει, με μέθοδο, ακαταπόνητος, παραγωγικός, χωρίς θόρυβο, με αγάπη και ουσία.
Ελευσίνα, Αρχαία Αγορά, Βυζάντιο και νεοκλασική Αθήνα
Τριάντα πέντε χρόνια μετά τον θάνατό του, ο Ιωάννης Τραυλός παραμένει μια προσωπικότητα εν πολλοίς ανεξιχνίαστη από την ευρύτερη κοινωνία. Αυτό οφείλεται εν μέρει στον ήπιο χαρακτήρα του –«ήταν χαμηλών τόνων», λέει η Αγγελική Κόκκου– αλλά και στην πλήρη αφοσίωσή του στο επιστημονικό έργο του.
Η συνεργασία του με την Αμερικανική Σχολή Κλασσικών Σπουδών στις ανασκαφές της Αρχαίας Αγοράς τον ανέδειξε σε κομβική προσωπικότητα ως προς το τελικό αποτέλεσμα και την αναστήλωση ή ανακατασκευή της Στοάς του Αττάλου, ένα έργο τιτάνιο το οποίο του είχε ανατεθεί ήδη από το 1949. Η ικανότητά του να εντοπίζει τη θέση των αρχαίων κτισμάτων και να τα «βλέπει» ως σύνολο ήταν ένα ταλέντο που είχε καλλιεργήσει με την έρευνα και τη μελέτη.
Στην Ελευσίνα, έναν από τους δύσκολους αρχαιολογικούς χώρους, είχε εμπλακεί από νεανική ηλικία. Στον Κωνσταντίνο Κουρουνιώτη τον είχε συστήσει ο δάσκαλός του, Αναστάσιος Ορλάνδος. Με τον Κουρουνιώτη ερευνούν μαζί το 1937 την «Ιερά Οικία», αλλά ο Τραυλός θα διακόψει λόγω Πολέμου. Ελαβε μέρος στο Β΄ Τάγμα Γεφυροποιών. Από την εμπειρία του στον πόλεμο έχουμε μερικά θαυμάσια σκίτσα που έστελνε στις οικογενειακές επιστολές. Ηταν άλλωστε μια συνήθειά του, να σκιτσάρει.
Είναι συγκινητικά τα σκίτσα νεοκλασικών σπιτιών της Αθήνας που είχε κάνει σε ηλικία 21 ετών, το 1929. Επιστρέφει στην Ελευσίνα και το 1950 δημοσιεύει τη μελέτη του για το Ανάκτορον της Ελευσίνος, «σταθμός για τη συμβολή του Τραυλού στη μελέτη του ελευσινιακού ιερού».
Γεννήθηκε στο Ροστόβ το 1908. Ο πατέρας του ήταν έμπορος, και το 1912 η μητέρα του μαζί με τα πέντε παιδιά της (είχε τέσσερις αδελφές) εγκαθίστανται στην Αθήνα, στην οδό Δαφνομήλη. Ο Τραυλός μεγάλωσε σε μεσοαστικό περιβάλλον, αποφοίτησε από τη Βαρβάκειο και η παρέα με τα γειτονόπουλα, τους αδελφούς Μπίρη (Κώστα, Γιώργο και Κυπριανό) τον φέρνουν κοντά στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, όπου σπουδάζει Αρχιτεκτονική. Δάσκαλοι, ο Ορλάνδος και ο Πικιώνης. Από πολύ νέος αγαπούσε την πεζοπορία στη φύση, την αστική περιπλάνηση, τη ζωγραφική, την εξερεύνηση. Ηταν ευτυχής το 1933 όταν απέκτησε την πρώτη του μοτοσικλέτα και άρχισε να ταξιδεύει. Ηταν η χρονιά που παντρεύτηκε με την Αλεξάνδρα με την οποία απέκτησε δύο κόρες. Ζούσε την καρδιά της Αθήνας, τα τελευταία χρόνια (1960-1985) Λεωφόρο Αλεξάνδρας και Κυρίλλου Λουκάρεως.
Από νέος σκιτσάριζε τα βυζαντινά εκκλησάκια της Αττικής. Εφτασε όμως να αναστηλώσει μία από τις πιο σημαντικές βυζαντινές εκκλησίες της Αθήνας, τον ναό των Αγίων Αποστόλων μέσα στην Αρχαία Αγορά. Επανέφερε τον ναό στην αρχική μορφή του, η συνεργασία του με άριστους τεχνίτες εξασφάλιζε πάντα άριστο αποτέλεσμα.
Η αγάπη του για τη νεοκλασική Αθήνα τον έφερε μπροστά στην πρόκληση να αποκαταστήσει την οικία Δεκόζη Βούρου για να δημιουργηθεί (από τον Λάμπρο Ευταξία) το Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών, στο οποίο εκτέθηκε και το μοναδικό πρόπλασμα των Αθηνών του 1842, έργο Τραυλού. Δικά του έργα και η αποκατάσταση του Μεγάρου Μελά για την Εθνική Τράπεζα και πλήθος ακόμη έργων που μαρτυρούν την πολυπραγματοσύνη και το μεγαλείο αυτού
του ανθρώπου.