ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΧΡΙΣΤΟΠΟΥΛΟΣ
Αν το προσφυγικό ήταν πρόβλημα, θα είχε λύση
εκδ. Πόλις, σελ. 224
ΠΑΝΟΣ ΚΑΡΝΕΖΗΣ
Είμαστε πλασμένοι από χώμα
εκδ. Πατάκη, σελ. 266
Δεν είναι επομένως το προσφυγικό ένα πρόβλημα για τη χώρα; Επειδή ακριβώς δεν είναι πρόβλημα, γι’ αυτό δεν έχει και λύση; Με τον προκλητικό τίτλο που επέλεξε ο Δημήτρης Χριστόπουλος για το βιβλίο του, αμέσως γεννά αντιστάσεις. Σε μια χώρα, που ιδίως τα ακριτικά της νησιά βιώνουν τη ζοφερή πραγματικότητα της έλευσης των προσφύγων, ο υπαινιγμός ότι δεν είναι πρόβλημα οι συνεχείς –άλλοτε ισχνές, άλλοτε ογκώδεις– ροές των αναγκεμένων ανθρώπων φαντάζει προκλητικός. Κι όμως. Ο συγγραφέας δεν θέλει να προκαλέσει, δεν θέλει να διχάσει, δεν θέλει να οξύνει το θυμικό. Θέλει να υπηρετήσει την επίγνωση. Να μας κάνει κοινωνούς της ιστορικής διάστασης του προσφυγικού, να φύγουμε από την τρέχουσα συγκυρία, χωρίς να την απαξιώσουμε, αλλά γνωρίζοντάς την βαθιά να την αντιμετωπίσουμε ως μια πραγματικότητα διαρκείας. Γιατί το προσφυγικό-μεταναστευτικό ήρθε για να μείνει, είναι ένα ζήτημα πολιτικής αιχμής, μια πρόκληση ανθρωπισμού, αλληλεγγύης, ενσυναίσθησης. Αλλά και μια πρόκληση στην υποκρισία, τη σκληρότητα, τον εκβιασμό.
Πρόσφυγας αποκαλείται εκείνος που εγκαταλείπει την πατρίδα του υπό τον φόβο της δίωξής του. Η Σύμβαση της Γενεύης του 1951 έρχεται να ορίσει τη διαφορά με τον μετανάστη, που για οικονομικούς λόγους, αντίστοιχα, εγκαταλείπει την πατρίδα του. Ο πρόσφυγας, με όρους ηθικής, μα και νομικής τάξης, απολαμβάνει ειδική προστασία, κι έτσι η συντηρητική Ευρώπη απαλλοτριώνει την ανθρωπιστική της πλευρά, ονομάζοντας τους πάντες μετανάστες, που βέβαια απολαμβάνουν ελάσσονα προστασία.
Ο συγγραφέας ακολουθεί στην εξέλιξή του το νομοθετικό πλαίσιο που διέπει το καθεστώς της μετανάστευσης στη χώρα μας. Από την αναφορά στη μετανάστευση των Ελλήνων αντίστοιχα στην Αμερική, ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα, μέχρι τον κανονισμό «Δουβλίνο» του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, που όρισε την υπεύθυνη χώρα απόδοσης ασύλου στον άνθρωπο που το δικαιούται, ο συγγραφέας μάς προετοιμάζει για το τραγικό καλοκαίρι του 2015, που όπως εξηγεί δεν έπεσε από τον ουρανό. Η Ελλάδα, καθώς αποτελεί σταυροδρόμι στην περιοχή, γείτονας της Τουρκίας, που έχει στα εδάφη της τον μεγαλύτερο αριθμό προσφύγων στον κόσμο, είναι μοιραίο να δεχθεί την πίεση της έλευσης των εξ Ανατολών. Που έρχονται όχι για να τη χρησιμοποιήσουν ως μονοπάτι που περπατώντας το θα οδηγηθούν στη ζωή που ονειρεύονται, μα για να ανακαλύψουν ότι θα αποτελέσει μακροχρόνια και οδυνηρή στάση μέχρι τη ζωή που επιθυμούν.
Κι έτσι σιγά σιγά το προσφυγικό ανατέλλει μπροστά στα μάτια μας ως όντως πρόβλημα. Πολιτικό, κοινωνικό, πολιτισμικό, οικονομικό, εθνικό, διεθνές. Ασφαλώς, η απλή περιγραφή του ζητήματος θα άφηνε μια πραγματική ματαίωση στον αναγνώστη. Ο συγγραφέας, όμως, περισώζει την ελπίδα, διατυπώνει την, κατά τη γνώμη του, λύση. Η συμφιλίωση με την πραγματικότητα, η επίγνωση του εγκλωβισμού, η άρση της αυταπάτης ότι οι άνθρωποι αυτοί θα προχωρήσουν μπρος ή πίσω οφείλουν να οδηγήσουν στην ενσωμάτωσή τους, στη ρεαλιστική αντιμετώπιση μιας πραγματικότητας που θα μας ακολουθεί για πολύ καιρό.
Λόγος απλός για δύσκολα θέματα, επιστημονική και προσωπική κατάθεση, προσιτή ανάλυση για να διαλυθεί η άγνοια. Η γνώση του ειδήμονα πλέκεται με την προσωπική εμπειρία και παράγουν έναν στιβαρό, κάποτε οργισμένο, έτοιμο να πείσει λόγο, που βέβαια τοποθετείται, δεν είναι ουδέτερος, απαθής. Κι ο αναγνώστης, όπως κι αν επιλέξει να τοποθετηθεί, είτε στη συνείδησή του το προσφυγικό είναι ένα πρόβλημα πολλαπλών παραμέτρων είτε μια μέγιστη άσκησης ηθικής, δικαιοσύνης και αντοχών, διαβάζοντας τούτο το βιβλίο, τουλάχιστον θα γνωρίζει. Θα χάσει το άλλοθι της άγνοιας όσων συμβαίνουν στο Αιγαίο.
Μέσα σε μια βάρκα, νύχτα, και με πολλούς ακόμη μαζί, θα διασχίσει τούτη τη θάλασσα, την υδάτινη λεωφόρο του Αιγαίου. Θα αλλάξει τα όριά του, κολυμπώντας σ’ αυτά τα νερά, καθώς, μετά την ανατροπή της, θ’ αποφασίσει να επιβιώσει με κάθε τίμημα. Μόνο που αυτό το τίμημα θα είναι η άρση του εαυτού του του ίδιου, θα γίνει ένας άλλος μέσα σε μια νύχτα, όμως το πρωί θα ανασαίνει, αυτό που ήθελε. Και θα πρέπει να διαχειριστεί τύψεις, ενοχές, αντιφάσεις, μα κι ένα παιδί που ξαφνικά βρίσκεται δίπλα του σαν δικό του, διεκδικώντας με πείσμα να γίνει δικό του. Τόπος της φιλοξενίας του θα γίνει ένα τσίρκο σε διάλυση. Τόσο έξοχα συμβολικός ο κόσμος του τσίρκου, με το πιο πολύτιμο στοιχείο του να είναι ένας ελέφαντας, που θ’ αποδειχθεί καίριος, καταλυτικός για την ιστορία.
Ο Καρνέζης περιγράφει με ηρεμία και απόσταση τα δύσκολα του ανθρώπου. Τις επιλογές και τις συνέπειες, το τυχαίο και το αναπόδραστο, τον θάνατο και τον έρωτα, το πένθος και τη ζωή. Η ηθική ζητάει τη θέση της σε κάθε σελίδα, η ανθρωπιά ξεπροβάλλει απρόβλεπτα αλλά ήσυχα, δεν αξιώνεται, απλά δίνεται, χαρίζεται απλόχερα. Κόσμοι διαφορετικοί και συγκρουόμενοι, αντιφάσεις λόγων, σκέψεων, πράξεων και το πάγιο ζητούμενο, η φυγή απ’ αυτό το νησί, η Ευρώπη.
Σίγουρα είμαστε πλασμένοι από χώμα, τόσο εύθραυστοι, σκληροί και άκαμπτοι κάποιες φορές. Μα ο Καρνέζης μας θυμίζει ότι δεν χρειάζεται να γίνουμε λάσπη, αρνούμενοι την ευαισθησία, την ενσυναίσθηση. Κλείνοντας το βιβλίο, θα έχουμε καταλάβει και νιώσει ότι, χωρίς να μπαίνουμε στα παπούτσια του άλλου, όπως λέγεται στην Αγγλία όπου ζει ο συγγραφέας, δεν μπορούμε να βαδίσουμε μακριά, ίσως και να μην μπορούμε να βαδίσουμε καθόλου.