Η επιθυμία να ξαναδεί κανείς κάποιες μορφές ανελκύει την περίπτωση του Κώστα Κρυστάλλη (1868-1894), ποιητή και πεζογράφου, παιδιού της Ηπείρου, γεννημένου στο Συρράκο, οικείου σε όλους μέσα από μια πατριωτική και στοιχειώδη επαφή σε αναγνωστικά βιβλία. Ωστόσο… Να που το αφιέρωμα της «Νέας Εστίας» γι’ αυτόν τον «διωγμένο επαναστάτη, φτωχό εξόριστο, ποιητή, ασθενή», όπως γράφει ο Νίκος Ε. Καραπιδάκης, ανοίγει ένα πεδίο. Και το πεδίο αυτό προσφέρει «κλειδιά» για μια πιο σύνθετη και, σε κάθε περίπτωση, πιο επεξεργασμένη και τολμηρή ανάγνωση ενός ποιητή που πολλοί θα βιάζονταν να καταδικάσουν ως ξεπερασμένο.
Η επιμονή και η βαθιά γνώση του συγγραφέα Ευάγγελου Αυδίκου, που επιμελήθηκε το αφιέρωμα, καθάρισε το τοπίο, το γέμισε φορτωμένα καρπούς κλωνάρια και πρόσφερε πολλαπλές αναγνώσεις. «Προκύπτει η ανάγκη της συνομιλίας με τη λογοτεχνία του παρελθόντος», λέει. Και η ανάγκη αυτή προκαλεί σειρά σημαντικών κειμένων από μελετητές, νέα κείμενα από σύγχρονους λογοτέχνες και μια εμβριθή ανάλυση του «περιπετειώδους βίου» του Αρχείου Κρυστάλλη (από τον Ευάγγελο Αυδίκο).
Με περισσότερο ίσως γνωστή τη συλλογή «Ο τραγουδιστής του χωριού και της στάνης» (1893), η μνήμη του Κώστα Κρυστάλλη συχνά εξαντλείται στην ανάμνηση του αγροτικού βίου, στις παραλλαγές του δημοτικού τραγουδιού, στη βαθιά συνήχηση με τον πρότερο ελληνικό, βουκολικό, βίο. Ποιες ήταν άραγε οι αναφορές του στη δημώδη ποίηση, όπως αναρωτιέται ο Παντελής Μπουκάλας, αλλά και πώς μπορεί να προσεγγιστεί όχι «μόνον ως απλοϊκός και υψηλότονος υμνητής της υπαίθρου» αλλά και «ως εκφραστής του τραυματισμένου ψυχισμού», όπως γράφει ο Δημήτρης Κόκορης.
Ο πρόωρος θάνατος τον περιβάλλει με μανδύα ρομαντικού ήρωα. Και, ίσως, «δεν πρόλαβε να δώσει την ποίηση που θα ήθελε», όπως λέει ο Ηλίας Κεφάλας.
Το εξαιρετικό και πολύπτυχο αφιέρωμα της «Νέας Εστίας» θέτει μια ευρεία βάση αναστοχασμού πάνω στις λεγόμενες ελάσσονες μορφές της παράδοσης. Είναι μια αφετηρία, όχι μια νοσταλγία.