ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΚΑΒΑΛΛΙΕΡΑΚΗΣ
1814-1821: Η προετοιμασία
μιας Επανάστασης
(Πρωταγωνιστές –
Γεγονότα – Συγκυρίες)
εκδ. Μεταίχμιο, σελ. 166
Η διεύρυνση του βλέμματος πάνω στο θεμελιακό γεγονός της Επανάστασης του 1821 είναι ίσως ένα από τα σημαντικά οφέλη της επετείου των 200 χρόνων. Στην πολλαπλώς σημαντική σειρά «200 χρόνια από την Επανάσταση. Τα καθοριστικά ζητήματα», σε επιμέλεια Ιάκωβου Δ. Μιχαηλίδη, των εκδόσεων Μεταίχμιο, η συμβολή του ιστορικού Στέφανου Καβαλλιεράκη επιτυγχάνει ακριβώς αυτό, τη διαστολή του βλέμματος και την έκθεση σε μια βεντάλια κεντρικών και περιφερειακών γεγονότων που προετοίμασαν την Επανάσταση.
Η προσέγγιση του Στέφανου Καβαλλιεράκη oργανώνεται με γνώμονα την ευρύτερη διεθνή συνθήκη. Παραδίδει μια σύνθετη θεώρηση του κλίματος στη μετα-ναπολεόντεια Ευρώπη και παρακολουθεί τη γένεση της Ελληνικής Επανάστασης ως μία παραφυάδα του κόσμου που προήλθε από το Συνέδριο της Βιέννης το 1814-15 υπό την προεδρία του Μέτερνιχ. Ως μείζων σύναξη του νεωτερικού κόσμου, το Συνέδριο της Βιέννης είναι η απαρχή μιας μακράς περιόδου ειρήνης επισφραγίζοντας τη βούληση των ισχυρών δυνάμεων να επιβάλουν τάξη στην Ευρώπη μετά τον Ναπολέοντα. Αν και η Ευρώπη που ξανασχεδιαζόταν αποθάρρυνε τις αποσχιστικές τάσεις, η Ελληνική Επανάσταση κέρδισε έδαφος.
Η αφήγηση του Στέφανου Καβαλλιεράκη είναι πυκνή και εν πολλοίς συναρπαστική καθώς κυκλώνει το θέμα του με μια βαθιά γνώση όχι μόνο της γεωπολιτικής αλλά και του κόσμου των ιδεών, των κινήσεων μέσα στις κοινωνίες καθώς και των αναπτυσσόμενων δικτύων του πρώιμου 19ου αιώνα. Οι διεργασίες στον ευρύτερο ελληνόφωνο χώρο, που άρχισαν ήδη από τον 18ο αιώνα, εκβάλλουν ωριμότερες και περισσότερο σύνθετες στις αρχές του 19ου, προτάσσοντας τα μείζονα διακυβεύματα της νεωτερικότητας: «εθνική ενοποίηση, ενδυνάμωση εθνικής συνείδησης και κτίσιμο ισχυρής εθνικής ταυτότητας». Το τρίπτυχο ενοποίηση – συνείδηση – ταυτότητα γίνεται ο συσπειρωτικός άξονας που προοδευτικά θα περιλάβει λογιών λογιών Ελληνες, τους αστούς της διασποράς, τους εμπόρους των Βαλκανίων και τους ναυτικούς του Αιγαίου, την πεφωτισμένη ελίτ και τον βασικό κορμό των Ρωμιών, των γηγενών της ελληνικής χερσονήσου με την κουλτούρα του κοινοτισμού.
Αθόρυβα, αργά αλλά νομοτελειακά συντελείται η σταδιακή αλλαγή του Χριστιανού υποτελούς σε Ελληνα πολίτη. Είναι φράση του ιστορικού Βασίλη Παναγιωτόπουλου, στον οποίον ο Στέφανος Καβαλλιεράκης αναφέρεται συχνά, σημειώνοντας και την επιδραστική «Ιστορία του Νέου Ελληνισμού» (2003) όπως αναφέρεται και σε άλλους μελετητές, οργανώνοντας μια παράλληλη αναγνώριση ενός θεωρητικού και επιστημονικού υποβάθρου, που βοηθά τον αναγνώστη να παρακολουθήσει και την εξέλιξη της ιστορικής σκέψης.
Τα επτά χρόνια ζυμώσεων (1814-1821) περιλαμβάνουν και την προώθηση στο ευρωπαϊκό προσκήνιο του Ιωάννη Καποδίστρια, «που κατόρθωσε να επιβάλει το Ελληνικό Ζήτημα σε ένα ακροατήριο που δεν ήταν έτοιμο να το αποδεχτεί». Η ματιά του Στέφανου Καβαλλιεράκη αντλεί από τη δύναμη της επανεκτίμησης, καταστάσεων και προσώπων, και στην περίπτωση του Καποδίστρια αναδεικνύεται ο συγκροτημένος τρόπος με τον οποίον κινήθηκε, μεθοδικά και προσεκτικά, καλλιεργώντας παράλληλα την ιδέα του πατριωτισμού και μέσω της στενής σχέσης που είχε με τους εύπορους Ελληνες της διασποράς. Η Επτάνησος Πολιτεία (1800-1807) ήταν ο προθάλαμος μιας ιδέας εθνικής αυτονομίας.
Ο Καποδίστριας τείνει να είναι μια αυτοτελής κατηγορία στις μεγάλες κινήσεις των ιδεών, καθώς συχνά η εύνοια που επιδεικνύει στη συνταγματική μοναρχία τον απομακρύνει από τον ακραιφνή και επαναστατικό Διαφωτισμό. Ωστόσο, η δράση του στην Ελβετία τον κρατά στο ευρωπαϊκό προσκήνιο και του εξασφαλίζει ισχυρές γνωριμίες που θα είναι χρήσιμες στην υπόθεση του Αγώνα. Ο Καποδίστριας είχε κατανοήσει τη σημασία της διεθνοποίησης της ελληνικής υπόθεσης. Ο Στέφανος Καβαλλιεράκης σκιαγραφεί ένα πολύπτυχο και σύνθετο πορτρέτο του πρώτου κυβερνήτη επεκτεινόμενος και στον ψυχισμό του.
Η Φιλική Εταιρεία
Καθώς η προεπαναστατική περίοδος είναι περίοδος ανακατατάξεων, σημαντική είναι η διάσταση της δικτύωσης του ελληνισμού, κυρίως μέσα από τους πυρήνες του ελληνικού αστισμού, όπως συγκροτείται προοδευτικά (και με πολυσυλλεκτική προέλευση) στην Οδησσό, στη Βιέννη και σε άλλα κέντρα. Η Φιλική Εταιρεία –ως φαινόμενο της εκτεταμένης δικτύωσης του Ελληνισμού– συμπυκνώνει αυτήν ακριβώς τη διαδικασία σύγκλισης διαφορετικών κατευθύνσεων. Και «καθιστά την Ελληνική Επανάσταση μια ελληνική υπόθεση» που έχει ανάγκη τη «συνωμοτική οργάνωση». Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η παράμετρος της σύνδεσης της Φιλικής Εταιρείας με τον τεκτονισμό και μέσω αυτού με προτεσταντικούς κύκλους. Ο Στέφανος Καβαλλιεράκης εμβαθύνει εξάλλου συστηματικά στα ευρύτερα ερευνητικά ενδιαφέροντά του με την ώσμωση των ιδεών στην Ευρώπη στις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα σε σχέση με την υπό συγκρότηση εθνική συνείδηση στην Ελλάδα.
Η Φιλική Εταιρεία είναι «μέρος» του ιδεολογικού εργαστηρίου που συγκροτεί τον δρόμο προς την Επανάσταση του 1821. Η σύνθεση της Φιλικής Εταιρείας από τον Ξάνθο, τον Τσακάλωφ και τον Σκουφά (με σημαντική συμβολή του Αναγνωστόπουλου αλλά και του Σέκερη) συνοψίζεται με εξαιρετικό τρόπο: «Τρεις “μεσαίοι” έμποροι, μεσαίας οικονομικής επιφάνειας, μέλη της μεσαίας τάξης, που ασφυκτιούσε σε όλη την Ευρώπη υπό την αυστηρή επιτήρηση και τον δεσμευτικό έλεγχο των μοναρχιών».
Ενα από τα πιο ενδιαφέροντα στοιχεία του βιβλίου είναι η μετάγγιση στον αναγνώστη των μεγάλων κινήσεων των ιδεών, στο σώμα της Ευρώπης, στις κοινωνίες, στα άτομα. Ολες αυτές οι μεταβολές, σταδιακές από το 1800 έως το 1830, συγκλίνουν στη συγκρότηση της ιδέας μιας πατρίδας για τους λογής λογής Ελληνες. Αυτή η κίνηση ιδεών ταιριάζει και στην περίπτωση του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, ο οποίος σκιαγραφείται σε βάθος: «Ο μετασχηματισμός του άτακτου κλέφτη σε επαναστάτη και επαγγελματία στρατιωτικό συντελείται παράλληλα με το πέρασμα της Ελληνικής Επανάστασης από μια ακαθόριστη ιδέα σε συνωμοτική πράξη. Και αυτή η σύμπτωση είναι μια ευτυχής συγκυρία για την εξέλιξή της».
Ο ρέων λόγος και η πυκνότητα των ιδεών καθιστούν το βιβλίο αυτό ένα κλασικό και θεμελιώδες ανάγνωσμα, για «αρχαρίους» και «προχωρημένους».