TED CHIANG
Εκπνοή
μτφρ.: Μαργαρίτα Ζαχαριάδου
εκδ. Ικαρος, 2021, σελ. 456
Να το πούμε από την αρχή: η συλλογή διηγημάτων «Εκπνοή» του Τεντ Τσιάνγκ είναι ό,τι καλύτερο έχει κυκλοφορήσει τα τελευταία χρόνια στην ξένη πεζογραφία. Και όχι μόνο στον τομέα της επιστημονικής ή της λεγόμενης «υποθετικής» μυθοπλασίας (speculative fiction).
Το τονίζω αυτό, διότι μπορεί ο 54χρονος Αμερικανός ταϊβανέζικης καταγωγής διηγηματογράφος να έχει συγκεντρώσει μερικά από τα σημαντικότερα διεθνή βραβεία επιστημονικής φαντασίας, όμως οι ιστορίες του υπερβαίνουν κατά πολύ το πλαίσιο αυτό. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η ε.φ. είναι το πρόσχημα αλλά αφενός θα ήταν κοινότοπο και, αφετέρου, το επιστημονικό ή τεχνολογικό ή φιλοσοφικό, ψυχολογικό, ακόμα και θεολογικό κομμάτι που αποτελεί τον καμβά των ιστοριών του δεν είναι μόνον πρόσχημα: είναι θεμέλιο πάνω στο οποίο ο Τσιάνγκ χτίζει αφηγήσεις με μια αριστοτεχνικά ισορροπημένη, ευθύβολη και συγκινητική ανθρωποκεντρική προσέγγιση. Η συνείδηση, η μνήμη, η ελεύθερη βούληση, ο χρόνος και ο χώρος, η πίστη (στο οτιδήποτε), το παράδοξο της ύπαρξης, το αινιγματικό, η υποκειμενικότητα της αντίληψης του πραγματικού, αναδεικνύονται με έναν υποδειγματικά δραστικό τρόπο μέσα από τις ιστορίες του. Ο Τσιάνγκ έγινε ευρύτερα γνωστός με το εκτενές διήγημά του «Η ιστορία της ζωής σου», όταν μεταφέρθηκε έξοχα στο σινεμά με τον τίτλο «Αφιξη», σε σκηνοθεσία Ντενί Βιλνέβ, με την Εϊμι Ανταμς, το 2016. Ηταν μια εκπληκτική κινηματογραφική μεταφορά ενός διηγήματος που, όταν το πρωτοδιάβασα στην ελληνική έκδοση από τον Κέδρο («Οι ιστορίες της ζωής σου και άλλες ιστορίες», μτφρ. Δημήτρης Αρβανίτης, 2016), πίστευα πως δεν είναι δυνατόν να μεταφερθεί ποτέ στο σινεμά.
Γιατί; Επειδή στο διήγημα η προσπάθεια μιας γλωσσολόγου να αποκρυπτογραφήσει τη γραφή και τη γλώσσα εξωγήινων που καταφτάνουν προσωρινά στη Γη (η «άφιξη» του κινηματογραφικού τίτλου) δείχνει πως χρησιμοποιούν μια γλώσσα η οποία περικλείει όλους τους χρόνους μέσα σε μια πρόταση. Ο Τσιάνγκ το πετυχαίνει αυτό, φτιάχνει υποτυπωδώς αλλά με ουσιαστικό τρόπο ένα είδος… κβαντικής γλώσσας, μέσα από μια έξυπνη, ευφυή χρήση γραμματικής και συντακτικού. Στην πραγματικότητα όλα έχουν συμβεί από την αρχή, ο χρόνος στο διήγημα είναι ένα είδος «μονο-μπλοκ», στο οποίο παρελθόν, παρόν και μέλλον είναι ένα και το αυτό. Στην ταινία αυτό δεν είναι δυνατόν να περάσει το ίδιο δραστικά, όμως πλησιάζει αρκετά. Και σίγουρα πιάνει τον έντονα συναισθηματικό, φορτισμένο χαρακτήρα της ιστορίας.
Αυτό είναι ένα άλλο χαρακτηριστικό ενός ανθρώπου που εργάζεται ως τεχνικός συγγραφέας στη βιομηχανία λογισμικού στα προάστια του Σιάτλ (πόλη τεχνολογικής και ψηφιακής αιχμής βέβαια): από τη μία η ψυχρή, αποστασιοποιημένη καταγραφή και αναζήτηση, το εγκεφαλικό παιχνίδι με έννοιες φιλοσοφικές και επιστημονικές και από την άλλη μια βαθιά ανθρώπινη αύρα που διαποτίζει κάθε πρόσωπο στις ιστορίες του.
Αλλιώς θα μιλούσαμε για έξυπνες αφηγηματικές κατασκευές, όχι για λογοτεχνία. Το ίδιο, και με το παραπάνω, ισχύει και στις ιστορίες που απαρτίζουν τη συλλογή «Εκπνοή», που μόλις κυκλοφόρησε στα ελληνικά από τις εκδόσεις Ικαρος, σε έξοχη μετάφραση της Μαργαρίτας Ζαχαριάδου (η οποία αγαπά τις επιστήμες και ειδικά τον συνδυασμό επιστημών και λογοτεχνίας).
Οι μετακινήσεις στον χρόνο, βασισμένες όμως στις τελευταίες και πιο ρηξικέλευθες θεωρίες της αστροφυσικής, η εντροπία και η ρομποτική, η τεχνητή νοημοσύνη και η ανάπτυξη της συναισθηματικής νοημοσύνης τόσο στους ανθρώπους όσο και στις μηχανές, η ανθρωποκεντρική φιλοσοφία απέναντι στο σύμπαν και τη δημιουργία του, οι κβαντικοί «πολλαπλοί κόσμοι» (η θεωρία που ανέπτυξε το 1957 ο φυσικός Εβερετ και η επιστημονική κοινότητα τον απέβαλε) είναι μόνον μερικές από τις θεματικές που απασχολούν τον Τσιανγκ.
Αλλά αυτή η περιγραφή δεν αρκεί. Είναι πολύ σχηματική. Αν μπορούσα να τον συγκρίνω με άλλους συγγραφείς τέτοιων αγωνιών, θα ανέφερα τον Μπόρχες, τον Καλβίνο και τον Φίλιπ Ντικ, με μια πρώτη σκέψη. Η λεγόμενη «επιστημονική φαντασία» του Τσιάνγκ δεν έχει να κάνει με το απώτερο Διάστημα ή κάποιο μακρινό μέλλον. Ολα όσα περιγράφει στους κόσμους του θα μπορούσαν να συμβαίνουν τώρα, εδώ, σήμερα, στον δικό μας κόσμο.
Το ανθρώπινο στοιχείο
Το πιο ουσιαστικό του όμως προτέρημα, και αυτό που τον κάνει να ξεχωρίζει από είδη και κατηγορίες, είναι το ανθρώπινο στοιχείο του: παντού ελλοχεύει ο αστάθμητος παράγων του συναισθήματος ή της μνήμης ή της αντίληψης – όλα όσα μας καθιστούν ανθρώπους. Τον Τσιάνγκ τον ενδιαφέρουν αυτές οι ρωγμές μέσα σε έναν κόσμο ακατανόητο όσο και τεχνολογικά προηγμένο. Γνωρίζει άριστα το τεχνικό και επιστημονικό μέρος, τον μαγεύει και τον σαγηνεύει, βρίσκει τον τρόπο να τα κάνει ιστορίες, αφηγήσεις, κατανοώντας όμως πως χωρίς τις ρωγμές, τις αντιφάσεις και την αγωνία κυρίως, όλα αυτά είναι υπέροχα σαν παγωμένα, άψυχα κρύσταλλα.