ΧΡΙΣΤΟΣ ΖΑΦΕΙΡΗΣ
Ο καιρός του χρόνου
εκδ. Επίκεντρο, 2021, σελ. 288
«Πηγαίναμε σχολείο όταν ακούγαμε την καμπάνα του χωριού. Η χειμωνιάτικη ενδυμασία ήταν το “παλτό” –έτσι λέγαμε το σακάκι–, πουκάμισο χωρίς γιακά, κατασάρι –μάλλινο εσώρουχο– κοντό παντελόνι, κάλτσες ως το γόνατο, παπούτσια “Αλυσίδες” (…) σταυρωτά κρεμασμένη με τριχιά η μικρή πάνινη σάκα που ύφαινε η γιαγιά στον αργαλειό. Ισα-ισα χωρούσε το αναγνωστικό, την πλάκα με το πλακοκόντυλο, ένα κομμάτι μολύβι που κοβόταν στη μέση».
Σκιαγραφείται μια γενιά που βίωσε ραγδαίες μεταβολές: από την αγροτική Ελλάδα του ’40 και τον εμφύλιο σπαραγμό στους αγώνες της δημοκρατίας και τις πολιτικές διαψεύσεις.
Λιγοστεύουν σταδιακά οι βιωματικές καταθέσεις όπως αυτές που ανέσυρε από τον λαβύρινθο της μνήμης και από τα τεκμήρια του προσωπικού του αρχείου ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Χρίστος Ζαφείρης. Το σύντομο «ταμείο ζωής», με ψηφίδες του 76χρονου βίου του άρχισε την περίοδο του εγκλεισμού ως «παιχνιδιάρικη και αντικαταθλιπτική ενασχόληση του νου στις άσωτες και ζοφερές μέρες» και πριν τις σκορπίσει ο αέρας της λησμονιάς έγιναν αυτοτελείς ιστορίες.
Τα 18 αφηγήματα της καραντίνας, συγκεντρωμένα πλέον στο νέο του βιβλίο «Ο καιρός του χρόνου» (εκδόσεις Επίκεντρο) αρμολογούν μια ζώσα μαρτυρία του περασμένου αιώνα με τον οποίο συμπορεύτηκε ο Χρίστος Ζαφείρης. Οι βιογραφικές του καταθέσεις, συναισθηματικά φορτισμένες, σκιαγραφούν μια γενιά που βίωσε ραγδαίες κοινωνικές και πολιτικές μεταβολές: την αγροτική Ελλάδα του ’40, τον εμφύλιο σπαραγμό στην παιδική ηλικία, τη μεταπολεμική Ελλάδα στην εφηβεία, τη δικτατορία στο πανεπιστήμιο, τη θαυμαστή εξέλιξη των ΜΜΕ. Μαζί «τους αγώνες της δημοκρατίας, τα οράματα και την προσδοκία της κοινωνικής αλλαγής αλλά και σχεδόν όλες τις πολιτικές διαψεύσεις του υπαρκτού σοσιαλισμού, του εκφυλισμού της αριστερής διακυβέρνησης». Οι μικροϊστορίες του δεν συνιστούν ιστοριογραφία, ούτε αυτοβιογραφία αλλά «σκόρπια σπαράγματα και σπαραγμούς της ξοδεμένης ζωής», διευκρινίζει ο συγγραφέας. Ερμηνεύσιμος επομένως ο τίτλος «Ο καιρός του χρόνου» από την ομότιτλη αλληγορική τοιχογραφία (1753) του Αγίου Νικολάου Τσαριτσάνης Ελασσόνας που εικονίζει την έννοια του χρόνου και τη μοίρα του ανθρώπου. Από αυτόν τον τόπο ξεκινάει ο χρονοτροχός του. Γεννημένος την παγωμένη Πρωτοχρονιά του 1945 σε μια στάνη στα βουνά της Κρανιάς Ελασσόνας, ήταν το τέταρτο από τα εφτά παιδιά της κτηνοτροφικής οικογένειας.
Στο πρώτο πλάνο της μνήμης ανεξίτηλα παραμένουν τα παιδικά του χρόνια στο χωριό, «το πέτρινο σπίτι», «οι δύσκολες μέρες του χειμώνα αποκλεισμένοι από τον χιονιά», «γκαζόλαμπες με λαμπογυάλι για τον φωτισμό», «ύπνος σε στρωματσάδα σκεπασμένοι με βαριές μάλλινες βελέντζες», η «τουαλέτα στον κήπο σε επιπόλαιο ανοιχτό βόθρο», μια παραμονή Χριστουγέννων «χρωματισμένη με το άλικο αίμα του οικόσιτου γουρουνιού [το χριστουγεννιάτικο σφαχτάρι] πάνω στο παχύ χιόνι» μπροστά στα έντρομα παιδικά μάτια από το «μακάβριο έθιμο». Οι εικόνες από τα αφηγήματά του υπάρχουν πλέον μόνο σε ασπρόμαυρες φωτογραφίες: «…σειρές παιδιών με τα κατσαρολάκια ή τενεκεδάκια από κουτιά κονσέρβας στο παγωμένο υπαίθριο στρατιωτικό συσσίτιο», και αργότερα στα γυμνασιακά χρόνια μόνος με στερήσεις, χωρίς τα φτερά της οικογένειας αλλά με αισιοδοξία και αξέχαστες αναλαμπές («ποίηση σε σχολικό περιοδικό», λογοτεχνία στα «σκιαθίτικα μονοπάτια του Παπαδιαμάντη»). Η περιπλάνηση στα φθηνά «φοιτητικά δωμάτια του εξήντα» εξαιτίας της ανέχειας παιδιών της επαρχίας, αποτελούν μια τοιχογραφία της Θεσσαλονίκης πριν η αντιπαροχή σαρώσει την αρχιτεκτονική της ταυτότητα. Σε ένα σκοτεινό δωμάτιο στον ακάλυπτο μιας πολυκατοικίας βίωσε το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου του 1967. Το αφήγημα «Μπλόκο στα ψηφιδωτά της Ολύνθου» της σύλληψή του (1968) για πιθανή συμμετοχή σε παράνομη οργάνωση είναι κινηματογραφικό.
Με βαρύ φάκελο «δι’ αντεθνικήν δράσιν» πορεύτηκε στον στρατό, στη δημοσιογραφία, στην εκπαίδευση που του στοίχισαν δύο απολύσεις: από τη «Θεσσαλονίκη» (1973) γιατί «ενοχλούσαν τη χούντα τα ρεπορτάζ μου» και ως καθηγητή φιλόλογο από τη μικρή θητεία σε ιδιωτικό γυμνάσιο της Πτολεμαΐδας «λόγω ανακηρύξεώς του ως υποψηφίου για τις βουλευτικές εκλογές του 1977».
Ενα από τα τελευταία αφηγήματα έμελλε να γραφτεί το 1989 στην υψικάμινο της Σιδενόρ με μια επεισοδιακή ακτιβιστική δράση, πριν ριχτεί στην πυρά «το φακελωμένο τραυματικό και διχαστικό παρελθόν του Εμφυλίου» (17.000.000 φάκελοι της χώρας) έπειτα από ομόφωνη ψήφιση της οικουμενικής κυβέρνησης Τζαννετάκη. «Οχι στο κάψιμο της Ιστορίας και της εθνικής μνήμης!» έγραφε το πανό που άνοιξε ο συγγραφέας σκαρφαλωμένος σε χιλιάδες ατομικούς φακέλους κοινωνικών φρονημάτων από τη Μακεδονία. Ηταν ένας από τους διαμαρτυρόμενους της φακελωμένης γενιάς. Πίστευε ότι «το πολύτιμο υλικό έπρεπε να δοθεί προς μελέτη αποκλειστικά στους ερευνητές της Ιστορίας».
