«O “Ιδομενέας” είναι το πρώτο μεγάλο οπερατικό αριστούργημα του Μότσαρτ», μου γράφει ο αρχιμουσικός Γιώργος Πέτρου σε μια ανταλλαγή που είχαμε πρόσφατα. «Ηταν η μεγάλη ευκαιρία του 25χρονου Βόλφγκανγκ να αποδείξει την αξία του μπροστά από ένα ακροατήριο “επαϊόντων”, έχοντας επίσης στη διάθεσή του την πιο διάσημη ορχήστρα της εποχής: την ορχήστρα του Μανχάιμ».
Αφορμή γι’ αυτήν μας την επικοινωνία ήταν το επικείμενο ανέβασμα της τρίπρακτης όπερας «Ιδομενέας, βασιλιάς της Κρήτης», με αριθμό καταλόγου Κέχελ 366, που ανεβαίνει από τον Δήμο Αθηναίων για τέσσερις παραστάσεις στο Ολύμπια, Δημοτικό Μουσικό Θέατρο «Μαρία Κάλλας», στις 26, 28, 30 Μαρτίου και 1 Απριλίου.
Πρόκειται για νέα παραγωγή του Οργανισμού Πολιτισμού, Αθλητισμού και Νεολαίας Δήμου Αθηναίων (ΟΠΑΝΔΑ) και παρουσιάζεται σε συνεργασία με την ΕΡΤ, σε μουσική διεύθυνση και σκηνοθεσία του Γιώργου Πέτρου. Στην παράσταση συμμετέχει ένα εξαιρετικό καστ, ο τενόρος Krystian Adam στον ομώνυμο ρόλο και οι σπουδαίοι Ελληνες λυρικούς τραγουδιστές Μαίρη-Ελεν Νέζη, Μυρσίνη Μαργαρίτη, Μυρτώ Παπαθανασίου και Βασίλης Καβάγιας στους πρωταγωνιστικούς ρόλους.
«Γράφει μια μεγαλειώδη μουσική που παρόμοια δεν είχε ακουστεί ποτέ έως τότε σε οπερατικό έργο», σημειώνει ο Γ. Πέτρου.
Ο αρχαιοπρεπής «Ιδομενέας» έκανε πρεμιέρα το 1781 και σηματοδότησε τις απαρχές των μεγάλων οπερατικών έργων του Μότσαρτ. Χωρίς να φτάνει το μεγαλείο των κατοπινών «Γάμων του Φίγκαρο», του «Ντον Τζοβάνι», του «Ετσι κάνουν όλες» ή των γερμανόφωνων «Απαγωγή απ’ το σεράι» και «Μαγικός αυλός», ο «Ιδομενέας» αποτελεί τομή στο μοτσάρτειο κόρπους και παραμένει ένα ιδιαίτερα δημοφιλές έργο που ανεβαίνει συχνά στα θέατρα ανά τον κόσμο. (Το 1975, ο Στάνλεϊ Κιούμπρικ βάζει το περίφημο εμβατήριο του «Ιδομενέα» να ακουστεί στο αριστούργημά του «Μπάρι Λίντον».)
Οπως μου έγραψε ο Γ. Πέτρου: «Στον νεαρό Μότσαρτ προτείνεται ένα λιμπρέτο που περιλαμβάνει όλες τις συμβάσεις της Opera Seria, μορφής όπερας που άκμασε στις αρχές του 18ου αι., αντλώντας τις υποθέσεις της κυρίως από μυθολογικά ή ιστορικά θέματα. Η φόρμα της Opera Seria ήταν ήδη ξεπερασμένη την εποχή εκείνη. Ο δαιμόνιος Βόλφγκανγκ, όμως, ανατρέπει την παραδοσιακή μορφή και γράφει μια μεγαλειώδη μουσική που παρόμοια δεν είχε ακουστεί ποτέ έως τότε σε οπερατικό έργο. Η γραφή του προμηνύει τις μετέπειτα μεγάλες δημιουργίες του, ενώ ο μεγαλοφυής Μότσαρτ ξεδιπλώνει όλο του το ταλέντο και την επαναστατική μουσική του φαντασία σε ένα έργο μοναδικής μουσικοδραματουργικής ποιότητας. Η επόμενη Opera Seria του Μότσαρτ, η “Επιείκεια του Τίτου”, ακολούθησε αρκετά αργότερα, αλλά χωρίς την ιδιαιτερότητα και την επαναστατικότητα της γραφής του “Ιδομενέα”, ο οποίος είναι επιπλέον η πιο μεγάλη χορωδιακή όπερα του Μότσαρτ. Η συμμετοχή της χορωδίας είναι ιδιαίτερα εκτενής και απαιτητική, ενώ για το έργο αυτό ο συνθέτης δημιουργεί μοναδικά χορωδιακά μέρη ορατοριακού χαρακτήρα, που προετοιμάζουν το έδαφος για το μεγαλειώδες ρέκβιεμ, που έμελλε να είναι το κύκνειο άσμα του. Η σολιστική γραφή, από την άλλη πλευρά, είναι άκρως δεξιοτεχνική, ακολουθώντας την παράδοση της ιταλικής όπερας, δίνοντας όμως ιδιαίτερη σημασία στα διαλογικά μέρη. Ο Μότσαρτ υιοθετεί μιαν επαναστατική προσέγγιση που βλέπει βαθιά στην εποχή του ρομαντισμού, την οποία ωστόσο δεν τόλμησε να συνεχίσει στις μεταγενέστερες όπερές του, ακολουθώντας πιο συμβατική διαλογική γραφή».
Ρωτώ τον διεθνώς καταξιωμένο μαέστρο ποια είναι η δική του προσέγγιση, αν έχει μια συγκεκριμένη γραμμή που ακολουθεί, τόσο ως προς τη μουσική διεύθυνση όσο και ως προς τη σκηνοθεσία. «Η επιλογή του καλλιτεχνικού διευθυντή του δημοτικού θεάτρου Ολύμπια, Olivier Descotes, να ανεβάσει αυτό το έργο είναι ιδιαίτερα γενναία!» αποκρίνεται. Και συνεχίζει: «Ο “Ιδομενέας” του Μότσαρτ αποτελεί μεγάλη πρόκληση, τόσο όσον αφορά την επιλογή των σολίστ, εφόσον οι ρόλοι είναι τόσο απαιτητικοί, όσο και στη διαμόρφωση της σκηνοθετικής γραμμής, γιατί το έργο χαρακτηρίζεται από φαινομενική στατικότητα. Δέχτηκα αμέσως την πρόταση του κ. Descotes να διευθύνω, αλλά και να σκηνοθετήσω το έργο. Η σκηνοθεσία σε συνδυασμό με τη διεύθυνση ορχήστρας είναι κάτι που έχει μπει για τα καλά στη ζωή μου και μου δίνει τη δυνατότητα να συνδυάζω την ερμηνευτική μου γραμμή στη μουσική με μια αντίστοιχη δραματουργία και εικαστική προσέγγιση. Στη νέα αυτή παραγωγή του “Ιδομενέα” έχουμε μια διανομή διεθνούς επιπέδου. Ο διακεκριμένος Πολωνός τενόρος Krystian Adam ερμηνεύει τον ρόλο του Ιδομενέα, ενώ τρεις σπουδαίες Ελληνίδες λυρικές τραγουδίστριες, η Μαίρη-Ελεν Νέζη, η Μυρτώ Παπαθανασίου και η Μυρσίνη Μαργαρίτη, ερμηνεύουν τους πρωταγωνιστικούς ρόλους. Την αριστουργηματική παρτιτούρα του Μότσαρτ, γραμμένη ειδικά για τη θρυλική ορχήστρα του Mανχάιμ, ζωντανεύει η Εθνική Συμφωνική Ορχήστρα της ΕΡΤ, συνοδοιπόρος μου τα τελευταία δύο χρόνια, ενώ ένα άλλο σύνολο με το οποίο έχω να θυμάμαι υπέροχες στιγμές συνδημιουργίας, η Χορωδία του Δήμου Αθηναίων, θα ερμηνεύσει τις αριστουργηματικές χορωδιακές σελίδες του έργου».
Τραγικά πρόσωπα σε μια δυστοπική μεταπολεμική συγκυρία
Ο Γ. Πέτρου τοποθετεί τον «δικό του» «Ιδομενέα» κάπου στο μέλλον. «Σε μια δυστοπική μεταπολεμική συγκυρία, όπου τα ερείπια και τα απομεινάρια του παρελθόντος αποτελούν τον κόσμο μέσα στον οποίο οι άνθρωποι πρέπει να μαζέψουν τα κομμάτια τους και να επαναπροσδιορίσουν τους εαυτούς τους. Μέσα σε όλα αυτά, η παρουσία του υπερφυσικού στοιχείου, με την έννοια του “θείου”, είναι ιδιαίτερα έντονη και επιδρά δυναμικά στις ζωές των ανθρώπων. Ολοι οι κύριοι χαρακτήρες της όπερας αυτής είναι τραγικά πρόσωπα. Ο βασιλιάς της Κρήτης, Ιδομενέας, έρχεται αντιμέτωπος με τον όρκο που έδωσε στον θεό, προκειμένου να σωθεί από βέβαιο θάνατο: χωρίς να το ξέρει, ορκίστηκε να θυσιάσει τον ίδιο του τον γιο, τον οποίο δεν έχει δει για 10 χρόνια. Τελικά, είναι γι’ αυτόν η επιστροφή στην πατρίδα λύτρωση ή η απαρχή του τέλους; Η Ιλια, κόρη του Πριάμου και αιχμάλωτη των Κρητών, έχοντας χάσει τα πάντα στη ζωή της, ακροβατεί ανάμεσα στην ανάγκη της να εκδικηθεί τον χαμό της οικογένειάς της και στον κρυφό έρωτά της για τον Ιδάμανθη, τον γιο του Ιδομενέα. Ο Ιδάμανθης είναι και αυτός κρυφά ερωτευμένος με την Ιλια. Ωστόσο, μη μπορώντας να κατανοήσει τη φαινομενική αποστροφή της Ιλιας προς το πρόσωπό του, σύντομα συνειδητοποιεί ότι μόνον ο θάνατός του μπορεί να σώσει την πατρίδα του από την καταστροφή. Η πριγκίπισσα Ηλέκτρα, κόρη του Αγαμέμνονα και γόνος πολύπαθης οικογένειας με βαρύ πεπρωμένο, βρίσκεται στην Κρήτη, προσπαθώντας να ξεφύγει από τα δεινά του οίκου των Ατρειδών. Εκεί ερωτεύεται τον Ιδάμανθη, με έναν άρρωστο τρόπο: τον διεκδικεί εμμονικά, θέλοντας να εξαφανίσει κάθε ύπαρξη που στέκεται εμπόδιο στις επιθυμίες της. Η ζήλια της γίνεται ανάγκη για εκδίκηση. Η σύμβαση της Opera seria προϋποθέτει πάντοτε μια ευνοϊκή λύση του δράματος και ένα lieto fine (χαρούμενο τέλος). Ωστόσο, ο Μότσαρτ κατανοεί ότι δεν είναι δυνατόν να υπάρξει happy end σε μια τόσο δραματική και σκληρή ιστορία. Αν και το έργο κλείνει με ένα χαρούμενο χορωδιακό, που δοξάζει τον έρωτα, μένουν αναπάντητα δύο πολύ σημαντικά ερωτήματα: τι συμβαίνει στα αλήθεια με τον Ιδομενέα, όταν αυτός παραχωρεί τον θρόνο του στον γιο του; Τα τελευταία λόγια του βασιλιά της Κρήτης θυμίζουν έντονα τον συγκλονιστικό τρόπο με τον οποίο ο Ιησούς αποχαιρέτησε τους μαθητές στον Μυστικό Δείπνο. Τι συμβαίνει με την Ηλέκτρα; Ο Μότσαρτ παραθέτει προς το τέλος του έργου ίσως την πιο δραματική άρια που έγραψε ποτέ: η άρια “D’Oreste, d’Ajace» αφήνει αναπάντητο το ερώτημα σχετικά με την εξέλιξη του χαρακτήρα της Ηλέκτρας. Με τον Πάρι Μέξη (σκηνογραφία), τη Γιωργίνα Γερμανού (κοστούμια) και τη Στέλλα Κάλτσου (φωτισμοί), δημιουργήσαμε έναν κόσμο που κοιτάζει τόσο πίσω στον 18ο αι. του Μότσαρτ, όσο και σε ένα μακρινό μέλλον, ύστερα από μια μεγάλη πολεμική καταστροφή. Είναι ένας κόσμος φανταστικός αλλά απολύτως ταιριαστός με τα αρχετυπικά θέματα που θίγει το έργο».
Και πώς νιώθει που θα εμφανιστεί σε έναν τόσο ιστορικό χώρο όπως το Ολύμπια; «Η επιστροφή στο θέατρο Ολύμπια είναι για μένα ένα είδος “επιστροφής στην Ιθάκη”. Μπαίνοντας στο Ολύμπια νιώθει κανείς έντονα την αύρα της ιστορίας του και την ενέργεια των σπουδαίων καλλιτεχνών που εμφανίστηκαν εκεί. Είναι πολύ σημαντικό ότι ο ιστορικός αυτός χώρος ξαναμπαίνει δυναμικά στη μουσική ζωή της πόλης μας. Θέλω να πιστεύω ότι ο “Ιδομενέας” μας θα σημάνει τη συνέχεια μιας σειράς σπουδαίων παραστάσεων μουσικού θεάτρου, που θα ακολουθήσουν στο Ολύμπια τα ερχόμενα χρόνια».
