Αρκετά από τα επιγράμματα του Διονύσιου Σολωμού που μας παρέδωσε η φιλολογική-εκδοτική ιστορία του έργου του δεν είχαν συλληφθεί από την ποιητική έμπνευση ως επιγράμματα. Δεν ήταν δηλαδή εξαρχής προορισμένα γι’ αυτή τη λιτή λογοτεχνική φόρμα αλλά χαρακτηρίστηκαν επιγράμματα από τους μελετητές των λαβυρινθωδών αυτογράφων του και εκδότες του. Για παράδειγμα, το «Προς τους Επτανησίους» δίστιχο («Δυστυχισμένε μου λαέ, καλέ κι ηγαπημένε, / πάντοτ’ ευκολοπίστευτε και πάντα προδομένε»), που ταξινομήθηκε στα επιγράμματα, πιθανότατα ανήκει σε εκτενές πολιτικό σατιρικό ποίημα.
Τον τίτλο και την αξία του επιγράμματος αποδίδουμε πλέον και σε ένα άλλο ζευγάρι σολωμικών στίχων. Ο Ιάκωβος Πολυλάς είχε εκδώσει το εν λόγω δίστιχο υπό τον τίτλο «Ο Ανατολικός πόλεμος», όχι πάντως μόνο του. Παραθέτω: «[Ο ποιητής είχε σχεδιάσει ένα ποίημα όπου έμπαινε ο Ανατολικός πόλεμος και η επανάσταση της Ηπείρου. Από αυτό μάς έμειναν οι ακόλουθοι στίχοι: “Αχ! πού ‘ναι ο ύπνος ο γλυκός και τ’ όμορφ’ όνειρό του”. Εφαίνετο εις τα δάση της Θεσσαλίας η Σκιά του Αχιλλέα, προς τον οποίον ο ποιητής έλεγε: “Η πρώτη που σ’ αγάπησε του κόσμου φαντασία”, κι έκοβε κλαδί δάφνης κι εστεφάνωνε τον πολεμιστή Χατζή Πέτρο]: “Τρεις κόσμοι σφόδρα πολεμούν, κι οι τρεις αντρειωμένοι· / ο τέταρτος, νά, φαίνεται στα μάτια, και δεν είναι”».
Πρόκειται πιθανότατα για το τελευταίο στιχουργημένο δώρο του Ζακύνθιου ποιητή προς όλους εμάς, που τον τιμάμε ως εθνικό χωρίς να συμφωνούμε για το ακριβές περιεχόμενο του όρου και χωρίς να τον έχουμε αγκαλιάσει ποτέ, στους δύο αιώνες που μεσολάβησαν, ως δημοτικό. «Το επίγραμμα και τα λείψανα των δυο στίχων από ένα μεγαλύτερο ποίημα», γράφει ο Λίνος Πολίτης, «είναι ίσως από τους εντελώς τελευταίους στίχους του Σολωμού. Γραμμένοι το πιθανότερο το 1854», δηλαδή τρία χρόνια πριν από τον θάνατό του, στην Κέρκυρα. Εχουμε λοιπόν να κάνουμε με τα ελάχιστα και δύσκολα χνάρια ενός επιπλέον σολωμικού ποιητικού σχεδιάσματος, από τα αρκετά που απόμειναν κερματισμένα σε λιγοστά αποσπάσματα, με τον αναγνώστη τους υποχρεωμένο να αναζητεί έναν δικό του μίτο.
Ο «Ανατολικός πόλεμος» μαρτυρεί ότι ο Σολωμός, παρά το κερκυραϊκό καταφύγιό του, δεν έγινε ένας εθελοντής όμηρος της μοναξιάς και της αδιαφορίας. Δεν έπαψε στιγμή να πονάει την Ελλάδα, να νοιάζεται για τους αγώνες της. Αν ο επίσης αποσπασματικά δια-σωθείς «Κρητικός» πιστοποιεί την έγνοια του για τη μεγαλόνησο, τη γενέτειρα των προγόνων του, που παρέμεινε σκλαβωμένη παρά τη συμμετοχή της στην Επανάσταση, ο «Ανατολικός πόλεμος», εκτός από την πλήρη γνώση του για τα ευρωπαϊκά πολεμικά τεκταινόμενα, τεκμηριώνει και την αγωνία του για την επανάσταση στην Hπειρο και τη Θεσσαλία.
Ενας Αγνωστος Στρατιώτης είναι πια ο Τρικαλινός οπλαρχηγός Χριστόδουλος Χατζηπέτρος.
Στον Ανατολικό ή Κριμαϊκό πόλεμο των ετών 1853-1856 πρωταγωνίστησαν χώρες που πρωταγωνιστούν, με διαφορετικούς ρόλους, και στον τωρινό πόλεμο, ο οποίος άλλωστε γίνεται περίπου στα ίδια εδάφη. Οι «τρεις αντρειωμένοι κόσμοι» του σολωμικού επιγράμματος, που «σφόδρα πολεμούν», είναι τρεις αυτοκρατορίες, η Βρετανική της Βικτωρίας, η Γαλλική του Ναπολέοντα Γ΄ και η Ρωσική του τσάρου Νικολάου. Ο τέταρτος, που «φαίνεται στα μάτια, και δεν είναι», σύμφωνα με την εξαιρετική σολωμική διατύπωση, είναι ο «Μέγας Ασθενής» της εποχής εκείνης: η Οθωμανική Αυτοκρατορία του σουλτάνου Αμπντούλ Μετζίτ Α΄, που διατηρούσε τις αυτοκρατορικές ψευδαισθήσεις της, παρά την παρακμή της, περίπου όπως σήμερα ο σουλτανίζων Ταγίπ Ερντογάν τρέφει την ψευδαίσθηση πως τον επέλεξε ο Αλλάχ για να αναστήσει την αυτοκρατορία. Αγγλία, Γαλλία και Τουρκία συνασπίστηκαν, αντιτάσσοντας περί το ένα εκατομμύριο στρατιώτες στους 700.000 Ρώσους, στο πλευρό των οποίων είχαν πολεμήσει και οι χίλιοι άντρες της Ελληνικής Λεγεώνας.
Μολονότι το διακύβευμα ήταν η αποτροπή της διείσδυσης της Ρωσίας στα Βαλκάνια, οι κυνικές ορέξεις είχαν το θρησκευτικό επίχρισμά τους. Οι Γάλλοι και η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία είχαν αποσπάσει διά των όπλων από τον σουλτάνο μια συνθήκη που τους αναγόρευε ανώτατες αρχές ελέγχου των Αγίων Τόπων και κτήτορες των κλειδιών του Ναού της Γεννήσεως, που μέχρι τότε ανήκαν στην ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία. Πιστός χριστιανός και ο τσάρος, απαίτησε από τους Οθωμανούς να τον αναγνωρίσουν ως προστάτη όλων των Ορθοδόξων. Κι έτσι οι Θεοί, της Βίβλου και του Κορανίου, πήραν τα όπλα. Σήμερα οι ομόδοξοι εμπόλεμοι προσεύχονται στον ίδιο Θεό.
Επιστρέφουμε στο επίγραμμα. «Οπως προκύπτει από το σχετικό ιταλικό σχεδίασμα, μετά τους δυο πρώτους εισαγωγικούς στίχους γινόταν μια αναφορά στις μάχες στο κριμαϊκό μέτωπο», γράφει ο Στυλιανός Αλεξίου, που επιμελήθηκε το 1994 έκδοση των ποιημάτων και των πεζών του Σολωμού (εκδ. Στιγμή). «Ακολουθούσαν σατιρικές αιχμές εναντίον του αυτοκράτορα της Γαλλίας Ναπολέοντα Γ΄, της βασίλισσας της Αγγλίας Βικτωρίας και του Σουλτάνου, καθώς και μνεία της φτωχής Ισπανίας […] και υποστήριξη του τσάρου Νικολάου, που οι δυτικοί αντίπαλοί του τον χαρακτήριζαν βάρβαρο. Ολο το μέρος αυτό του ποιήματος θα ήταν στο στόμα του Byron όπως δείχνει η φράση: […] “Είναι ανάγκη να κάμεις ώστε ο Byron, αφού εξαντλήσει το παρόν θέμα, να στρέφεται προς την Ελλάδα (και να λέει): Ολοι πέφτουν πάνω σου”. Εννοούνται οι πιέσεις από την πλευρά των Αγγλογάλλων και η κατοχή του Πειραιά από αγγλικά και γαλλικά στρατιωτικά τμήματα τον Μάιο του 1854 για να εξαναγκάσουν τον Οθωνα να αποκηρύξει την επανάσταση της Ηπείρου και Θεσσαλίας και να τηρήσει ουδετερότητα στον πόλεμο. Μετά τον Byron, θα εμφανιζόταν στο ποίημα “ανάμεσα στις μεγάλες πεθαμένες ψυχές μια ζωντανή, και θα άρχιζε να τραγουδεί τον Πέτρο Χατζή· να εισαχθεί και η σκιά του Αχιλλέα που τον στεφανώνει”. […] Η ζωντανή ψυχή που θα υμνούσε τον Χατζηπέτρο είναι ασφαλώς ο ίδιος ο Σολωμός. Σκόπιμα επελέγη ο ήρωας από τη Φθία (στην περιοχή του Σπερχειού) για να τιμήσει τον αρχηγό της επανάστασης στη Θεσσαλία, όπως σκόπιμα επελέγη ο Byron για να υπογραμμισθεί η αντίθεση ανάμεσα στην πολιτική του στα 1824 και την παρουσία αγγλικού στρατού κατοχής στον Πειραιά».
Ενας Αγνωστος Στρατιώτης είναι πια ο Τρικαλινός οπλαρχηγός Χριστόδουλος Χατζηπέτρος. Στη Φιλική Εταιρεία από το 1818, υπερασπιστής του πολιορκημένου Μεσολογγίου έως την Εξοδο, συμπολεμιστής του Καραϊσκάκη στην Αράχοβα και την Αττική, ορίστηκε επικεφαλής των επαναστατών της Θεσσαλίας το 1854. Συνέχισε μάλιστα να πολεμάει τους Τούρκους, παρότι, όπως είπε στους στρατιώτες του, «η Ελλάς κατεδικάσθη διά ξένης λόγχης εις ουδετερότητα». Εννοούσε την ταπεινωτική κατοχή του Πειραιά από τους Αγγλογάλλους. Οπως την εννοούσε και ο Σολωμός με τη φράση του σχεδιάσματός του «όλοι πέφτουν πάνω σου», πάνω στην Ελλάδα. Ποτισμένος ιστορία είναι κάθε στίχος του Ποιητή. Αναζήτησε το Υψηλό μένοντας πάντα γειωμένος.