Oταν ο Γιανούλης Χαλεπάς εγκαταστάθηκε στο σπίτι της Δαφνομήλη, η μεγαλύτερη από τις τρεις κόρες του Βασίλη και της Ειρήνης Χαλεπά που τον έφεραν στην Αθήνα το 1930, ήταν πέντε ετών. Οι παιδικές της ζωγραφιές είχαν συνήθως μια γραμμή που τραβούσε ο Γιανούλης παίζοντας με τη μικρανεψιά του. Κι ο «παππούλης», όπως τον αποκαλούσαν, σχεδίαζε συχνά τα κοριτσάκια να ζωγραφίζουν. Η Κατερίνα Χαλεπά-Κατσάτου έζησε μαζί του έως τα 13 της, τον έβλεπε να δημιουργεί, βίωσε το προσκύνημα σπουδαίων ανθρώπων στον μπαρμπα-Γιανούλη και παρά το βάρος του μεγάλου προγόνου της επέλεξε και τόλμησε να ακολουθήσει τη γλυπτική τέχνη συνεχίζοντας, τρίτη γενιά, την οικογενειακή παράδοση που κληρονόμησε από τον θείο της και τον παππού της μαρμαρογλύπτη αρχιτέκτονα Ιωάννη Χαλεπά, πατέρα του Γιανούλη.
Το όνομά της έχει συνδεθεί με εμβληματικά ιστορικά μνημεία. Τη «Φυγή» της Νάουσας (1822), τη «Μικρασιάτισσα μάνα» (1922) στη Μυτιλήνη, πλήθος γλυπτών μεγάλων διαστάσεων σε μάρμαρο, χαλκό και μνημειακές συνθέσεις σε πολλούς δημόσιους χώρους της χώρας (Νάουσα, Βέροια, Σέρρες, Καστοριά, Εύβοια και άλλες πόλεις), προτομές ιστορικών προσώπων σε ανώτατα κρατικά ιδρύματα (Ακαδημία Αθηνών, Πινακοθήκη Ιωαννίνων, υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων). Πέρα από τα ιστορικά θέματα, ωστόσο, η Κατερίνα Χαλεπά άφησε πίσω της ένα εξαιρετικό έργο, άγνωστο στο ευρύ κοινό. Η πλούσια γλυπτική συλλογή της καθώς και το αρχείο της οικογένειας Χαλεπά που κληρονόμησε κυρίως ο εγγονός της Φιλίπ Γιαννακόπουλος (ένα μικρό μέρος ο Μύρων Μπικάκης) ανοίγει πρώτη φορά για να παρουσιαστεί στο Τελλόγλειο Ιδρυμα Τεχνών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Η νέα έκθεση «Κατερίνα Χαλεπά-Κατσάτου: στα ίχνη του Γιανούλη Χαλεπά» επεκτείνει και συμπληρώνει τη μεγάλη συμπαραγωγή με το Onassis Culture «Γιανούλης Χαλεπάς: Δούναι και Λαβείν» που έχει συγκεντρώσει έως σήμερα πάνω από 12.000 επισκέπτες.
Γλυπτές συνθέσεις, προτομές, επιτύμβιες πλάκες, μετάλλια, σχέδια, φωτογραφίες και άγνωστα ντοκουμέντα ακολουθούν τη διαδρομή της γλύπτριας, διεισδύουν στο έργο του Γιανούλη Χαλεπά και ταυτόχρονα ζωντανεύουν το σπίτι της Δαφνομήλη όπου γεννήθηκε, έζησε και δημιούργησε όλη της τη ζωή (1925-2004) τόσο η ίδια όσο και ο Χαλεπάς στην τρίτη παραγωγική του περίοδο (1930-1938). Η τριώροφη οικογενειακή κατοικία, όπως περιγράφει στην «Κ» η διευθύντρια του Τελλόγλειου, Αλεξάνδρα Γουλάκη-Βουτυρά, δεν ήταν μόνο ένα «μουσείο» γεμάτο από τα δικά της έργα και τα γλυπτά του Γιανούλη Χαλεπά αλλά και τόπος συνάντησης καλλιτεχνών και συγγραφέων, ένα εργαστήρι πνευματικής ζύμωσης. Από τη Δαφνομήλη πέρασαν οι Στρατής Δούκας, Δημήτρης Καμπούρογλου, Αλέξανδρος Ξύδης καθώς και οι καλλιτέχνες Κώστας Αργυρίου, Μιχαήλ Αξελός και Πολύκλειτος Ρέγκος που φιλοτέχνησαν τον γηραιό γλύπτη σε εξαιρετικά πορτρέτα. Ο σπόρος της Τέχνης είχε μπει νωρίς στην Κατερίνα. Οι επιρροές ήταν αναπόφευκτες. Καλλιέργησε ωστόσο και δημιούργησε τη δική της καλλιτεχνική ταυτότητα με μια γλυπτική «παραστατική, ρεαλιστική και με κεντρικό θέμα τον άνθρωπο».
Οι σπουδές και το ξεκίνημα
Παρά τις δυσκολίες των γυναικών στον χώρο της Τέχνης, έδειξε από νωρίς τη «μνημειακή έκφραση στον χώρο» και έβαλε την υπογραφή της σε δημόσια έργα όσο καμία άλλη γυναίκα της νεοελληνικής γλυπτικής, αμέσως μετά τις σπουδές της στη Σχολή Καλών Τεχνών με δάσκαλο τον ακαδημαϊκό Μιχάλη Τόμπρο και τα μαθήματα σχεδίου από τον Σπύρο Παπαλουκά (1957). Στο σπίτι της Δαφνομήλη πόζαρε για τη μαρμάρινη προτομή της το 1961 η Αμερικανίδα ηθοποιός Τζέιν Μάνσφιλντ όταν βρέθηκε στην Αθήνα για τα γυρίσματα της ταινίας «Συνέβη στην Αθήνα», μια παραγωγή του Χόλιγουντ με τη συμμετοχή αθλητών που είχαν διακριθεί στους Ολυμπιακούς Αγώνες. Ενα χρόνο αργότερα, φιλοτέχνησε το χάλκινο πορτρέτο του τυφλού Αφροαμερικανού ιερωμένου Τζ. Ε. Στιούαρτ που δημοσιεύθηκε με επαίνους στην Αμερική.
Από τα εμβληματικά ιστορικά μνημεία, όπως η «Φυγή» της Νάουσας και η «Μικρασιάτισσα μάνα», στη γυμνόστηθη προτομή της Μάνσφιλντ.
Ακολούθησαν περισσότερα από εκατό έργα. Εξήντα από αυτά παρουσιάζονται στην έκθεση με επίκεντρο τη «Φυγή» και τη «Μικρασιάτισσα μάνα» σε γύψο, ύψους 2,50 μέτρων, εμβληματικές συνθέσεις («Καθιστό κορίτσι», «Ευαγγελιστής Μάρκος», «Αποκαθήλωση», «Κυρά της θάλασσας», «Η Λήδα και ο Κύκνος»), σειρά έργων που δείχνουν από νωρίς την ευαισθησία στη μελέτη του γυναικείου γυμνού, μετάλλια της Ακαδημίας Αθηνών, την Ιλιάδα και την Οδύσσεια σε αργυρές και χρυσές πλάκες, μάσκες θεάτρου –παραγγελία Αμερικανών αρχαιολόγων–, αντίγραφα από τη ζωφόρο και το άλογο από το αέτωμα του Παρθενώνα, προτομές και επιτύμβια γλυπτά.
«Είχε τρομερό ταλέντο και αίσθηση των αναλογιών. Ηξερε να χειρίζεται πολύ καλά τους όγκους. Σε αντίθεση με τον Χαλεπά που έκανε άπειρα σχέδια, εκείνη δούλευε κατευθείαν στο γλυπτό της ακόμα και στα μεγάλα μεγέθη. Είχε τη σύνθεση στο μυαλό της», αναφέρει η κ. Βουτυρά που έτυχε να καταγράψει βήμα βήμα τη δουλειά της, αρχές της δεκαετίας του ’80 όταν φιλοτεχνούσε τη «Μικρασιάτισσα μάνα» στη Δαφνομήλη. «Εκείνη την περίοδο μελετούσα τα σχέδια και το έργο του Γιανούλη, αλλά ήταν αδύνατον να μη σταθώ παράλληλα στην ιδιαίτερη ματιά αυτής της ξεχωριστής γυναίκας. Ωριμη πια είχε μια διαμορφωμένη διαδρομή στη γλυπτική που κατάφερε, παρά τη σκιά ανάμεσα στον θαυμασμό και στις αναπόφευκτες επιδράσεις της από τον Χαλεπά. Δούλευε τολμηρά, απευθείας στο υλικό, πολλές φορές χωρίς προσχέδια, μακέτες ή μοντέλα». Τα δύο προπλάσματα που συνόδευαν το σκεπτικό της «Φυγής» προς την επιτροπή για το μνημείο της θυσίας γυναικών του 1822 στη Στουμπάνα της Νάουσας, είχαν φιλοτεχνηθεί χωρίς μοντέλα. Η γλύπτρια ήθελε, όπως έγραφε, να κατανοούν «άνευ οιασδήποτε επεξηγήσεως την πράξιν των Ηρωίδων ατενίζοντα με αγωνίαν τους διώκτας των». Με το βλέμμα στραμμένο προς τη χαμένη πατρίδα αποδίδει τη «Μικρασιάτισσα μάνα»: «συννεφιασμένο πρόσωπο αλλά με δύναμη και αποφασιστικότητα – θα ζήσει αυτή και τα τρία βλαστάρια της, θα χτίσει, θα ξαναγαπήσει τη νέα πατρίδα αλλά με την καρδιά για πάντα στην Ανατολή», έγραφε η «Καθημερινή» (25-10-1984) στα αποκαλυπτήρια του χάλκινου αγάλματος στην Επάνω Σκάλα του παλιού Λιμανιού της Μυτιλήνης.
«Απαιτητική στην ποιότητα, ορμητική, αποφασιστική, τολμηρή, παρορμητική, δυναμική και αγωνίστρια», την περιγράφει η κ. Βουτυρά. Συνέβαλε στο κίνημα γυναικών γλυπτριών σε διεθνείς οργανισμούς και ήταν η πρώτη γυναίκα που έβαλε υποψηφιότητα στην έδρα γλυπτικής στην Ακαδημία. Εχασε τη θέση από τον Βάσο Φαληρέα. Η ζωή ωστόσο παίζει περίεργα παιχνίδια. Ενα χρόνο αργότερα ο γιος της παντρεύτηκε την κόρη του Φαληρέα και ο εγγονός της, Φιλίπ Γιαννακόπουλος, είναι πλέον κληρονόμος του έργου τριών καλλιτεχνών της γλυπτικής (Γιανούλη Χαλεπά, Κατερίνας Χαλεπά, Βάσου Φαληρέα) καθώς και ενός σπουδαίου αρχείου της οικογένειας Χαλεπά. «Οφείλουμε τη διάσωση και την επιμέλειά του στην Κατερίνα Χαλεπά», σημειώνει η κ. Βουτυρά. «Η γλύπτρια με όραμα τη δημιουργία ενός μουσείου για τον Γιανούλη, εργάστηκε για τη διατήρηση και την αρχειοθέτηση όλων των σημαντικών στοιχείων. Διαφύλαξε ενότητες των γλυπτών του, διέσωσε σχέδιά του, οικογενειακά έγγραφα (συμβόλαια, συμφωνητικά κ.ά.), δημιούργησε το γενεαλογικό δένδρο, αρχειοθέτησε φωτογραφίες και πολύτιμα τεκμήρια για την Τήνο και την Αθήνα. «Αν δεν τα είχε διαφυλάξει η Κατερίνα, πολύ αμφιβάλλω αν θα είχαν σωθεί το έργο του Γιανούλη στην Αθήνα, τα κατάστιχα με τα σχέδια και τα πορτρέτα της πρώτης περιόδου στην Τήνο που αγόρασε το Ωνάσειο Ιδρυμα», εκτιμά η κ. Βουτυρά.
Γλυπτά και περισσότερα από 105 νέα σχέδια του Χαλεπά περιλαμβάνει το αρχείο της από το οποίο αντλούνται ορισμένα ενδεικτικά και άγνωστα. Μεταξύ αυτών τα γύψινα έργα «Ο θαλάσσιος ίππος» και ο «Αγγελος πόνου», σανγκίνες της περιόδου της Τήνου, σχέδια με τα γνωστά του θέματα (Κοιμωμένη, Σάτυροι, Οιδίποδας, μια διαφορετική εκδοχή της Μήδειας η οποία δεν σκοτώνει τα παιδιά της). «Στις δύο εκθέσεις μπαίνουν πολλές ψηφίδες –σίγουρα θα βρεθούν κι άλλες– που μας αποκαλύπτουν την εικόνα του Γιανούλη Χαλεπά», λέει η κ. Βουτυρά. «Τα νέα ντοκουμέντα είναι το νήμα να διαβάσουμε με άλλον τρόπο τον σπουδαίο γλύπτη ο οποίος, όπως επισημαίνει ο Γιώργης Λάππας, σε χειρόγραφο κείμενο του 1986, «είναι ένας μεγαλοφυής υποκινητής στη ζωή των ομοιωμάτων, μιας και μόνο κίνησης, της ενσάρκωσης του χώρου. […] Τον συνταράζουν δυο θέματα, η “φωνή” και το “ξύπνημα”. Υπάρχει μια αβάσταχτη λύπη ενός ανθρώπου που μεταμορφώθηκε σε χώρο και η εσωτερική κίνηση των ανθρώπων που προσπαθούν να φωνάξουν για να ξυπνήσουν από έναν εφιάλτη αλλά το στόμα τους είναι γεμάτο πηλό».
Διάρκεια έκθεσης έως 17 Ιουλίου.
