Και οι ανασκαφές αναζητούν την κανονικότητα της μετά COVID-19 εποχής. Μετά δύο χρόνια με απρόσμενα εμπόδια, περιοριστικά μέτρα και μειωμένο προσωπικό σε όσες από τις ανασκαφές πραγματοποιήθηκαν, οι αρχαιολόγοι επιστρέφουν στα ανασκαφικά μέτωπα προκειμένου να συνεχίσουν όπως προ της πανδημίας το έργο τους. Μαζί και οι φοιτητές ελληνικών και ξένων πανεπιστημίων.
Οι μεταλλάξεις του κορωνοϊού μπορεί να μην εξαφανίστηκαν εντελώς, αλλά η χαλάρωση των μέτρων επιτρέπει τη διενέργεια των ερευνών κατά τα συνήθη επιστημονικά πρότυπα. «Φέτος θα έχουμε σε πλήρη ανάπτυξη τις ανασκαφές ύστερα από δύο χρόνια», λέει στην «Κ» ο διευθυντής της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων Δημήτρης Αθανασούλης, αισιοδοξώντας ότι σε πολλές ανασκαφές «περιμένουμε εξαιρετικά σημαντικά ευρήματα».
Ο πλούτος των Κυκλάδων
Για την Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων φέτος αυξάνονται τα μέτωπα των ανασκαφών. Νέα ανασκαφή ανοίγει στη Νάξο, στη θέση Κάτω Χωριά στο Κάστρο Απαλίρου (συνεργατική της Εφορείας με τη Βρετανική Σχολή Αθηνών), όπου έχει εντοπιστεί σημαντικός βυζαντινός οικισμός της πρώτης χιλιετίας. «Αναμένεται να δώσει πληροφορίες για μια δύσκολη περίοδο για το Βυζάντιο, τους μεταβατικούς αιώνες. Πρώτη φορά θα σκάψουμε έναν αγροτικό οικισμό αυτής της εποχής», επισημαίνει ο Δ. Αθανασούλης, τονίζοντας ότι και στην Τήνο ξεκινά καινούργια ανασκαφή σε συνεργασία με το Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών (ΕΙΕ) και ένα κοινό πρόγραμμα για το βυζαντινό και μεσαιωνικό παρελθόν του νησιού. Συγκεκριμένα, σε παλαιοχριστιανική βασιλική στη θέση Ρέντια, με συνδιευθυντές τον ίδιο και την Αναστασία Γιαγκάκη από την πλευρά του ΕΙΕ.
Ενα ενδιαφέρον πιλοτικό πρόγραμμα, το «Αρχαίο όραμα», νέα τεχνολογική εφαρμογή που επιτρέπει την online μετάδοση της αρχαιολογικής έρευνας μέσω διαδικτυακής πλατφόρμας, ξεκινά από τη Μύκονο. Απευθύνεται σε φοιτητές και μελετητές και αφορά το Παλαιόκαστρο στην Ανω Μερά της Μυκόνου. Σε real time θα μεταδίδεται από τη Δήλο η έρευνα στη μονόκλιτη βασιλική των μέσων του 6ου αιώνα αφιερωμένη στον Αγιο Κήρυκο. «Ασκαφο ναό όπου οι φοιτητές θα έχουν τη δυνατότητα να παρακολουθήσουν όλη τη στρωματογραφία του».
Στη Σίφνο, θα ερευνηθούν σε βάθος και διεπιστημονικά για πρώτη φορά όλες οι θέσεις, με έμφαση στην προϊστορική περίοδο και στην εξόρυξη των μετάλλων του νησιού. Στην Κύθνο συνεχίζεται η ανασκαφή Βρυοκάστρου με συνδιευθυντές στην έρευνα τον Αλέξανδρο Μαζαράκη-Αινιάν, καθηγητή του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, και τον έφορο των αρχαιοτήτων Κυκλάδων. Ο τελευταίος συνεχίζει με τη Ζώζη Παπαδοπούλου και τη Μαρία Σιγάλα τη χαρτογράφηση των αρχαιοτήτων της μυστηριώδους και μη επισκέψιμης Ρήνειας.
Μια εξαιρετικά σημαντική ανασκαφή, διότι για πρώτη φορά αποκαλύφθηκε ότι το νησί έχει βίο τουλάχιστον 5.000 ετών, όπως τονίζει ο διευθυντής της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων, συνεχίζεται στο Κάστρο της Χώρας στη Μύκονο. Επίσης η έρευνα στο κάστρο Αντιπάρου, όπου αποκαλύφθηκε τεράστιος ενετικός πύργος. Στην Ιο, η Μαρίζα Μαρθάρη συνεχίζει στον προϊστορικό οικισμό του Σκάρκου, στη Θηρασιά οι Κώστας Σμπόνιας και Ιρις Τζαχίλη με το Πανεπιστήμιο Ιονίου την ανασκαφή στην πρωτοκυκλαδική θέση, ενώ το φιλόδοξο πρόγραμμα της έρευνας των ακατοίκητων νησίδων των Κυκλάδων φέτος επικεντρώνεται στις νησίδες γύρω από τη Μήλο και την Κίμωλο. Για πρώτη φορά θα ερευνηθεί συστηματικά και η ακατοίκητη Πολύαιγος.
Δεσποτικό Αντιπάρου
Νωρίς άρχισε τις εργασίες στο Δεσποτικό, δυτικά της Αντιπάρου, ο Γιάννος Κουράγιος. Η συστηματική έρευνα που ξεκίνησε το 1997 στο ακατοίκητο νησί έφερε στο φως εκτεταμένη λατρευτική εγκατάσταση – τη μεγαλύτερη στις Κυκλάδες μετά εκείνη της Δήλου. Τώρα προχωρούν οι αναστηλώσεις στο ναόσχημο κτίριο Δ, λατρευτικό κτίριο του 530 π.Χ. με τέσσερις κίονες και δίρριχτη στέγη. Οι περιμετρικοί τοίχοι θα σηκωθούν σε μικρό ύψος και όχι ψηλά, όπως στην αναστήλωση που προηγήθηκε στο εστιατόριο και στον ναό. Από την περασμένη Δευτέρα στο Δεσποτικό ξεκίνησαν και οι ανασκαφές με στόχο τα κτίρια του ανατολικού συγκροτήματος, τις εντυπωσιακές δεξαμενές που αποκαλύφθηκαν πέρυσι, αλλά και τη νησίδα Τσιμηντήρι. Εκεί ήρθαν στο φως δύο μεγάλα κτίρια και ένα είδος πλατείας, που χρησιμοποιούσαν για τελετουργικούς χορούς.
«Το ευχάριστο είναι ότι φέτος έρχονται 40 φοιτητές από ξένα πανεπιστήμια, καθώς και Ελληνες φοιτητές από το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων. Πάμε σε μια κανονικότητα, αλλά με προφυλάξεις». Μαζί του η Αλεξάνδρα Αλεξανδρίδου, επίκουρη καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, και η στενή συνεργάτις του Ιλια Νταϊφά από το Πανεπιστήμιο της Θεσσαλίας και βέβαια οι χορηγοί: ΑΙΓΕΑΣ ΑΜΚΕ, Ιδρυμα Π. & Α. Κανελλοπούλου, Ιδρυμα Α. Γ. Λεβέντη.
Στο νησί υπάρχουν μικρές ορατές αλλαγές. Εκτός από τη διαδρομή για τους επισκέπτες που φτάνουν στον μώλο, φέτος υπάρχει ωρομίσθιος φύλακας στον χώρο, ενώ με έξοδα του δήμου περιφράχθηκε όλη η χερσόνησος. Απομένει να ορίσει το υπουργείο Πολιτισμού εισιτήριο και, βέβαια, να λειτουργήσουν χώροι υγιεινής.
Αρχαιολόγοι, ερευνητές και φοιτητές ελληνικών, αλλά και ξένων πανεπιστημίων, στη μετά COVID-19 εποχή, γυρίζουν στα σκάμματα για να αποκαλύψουν τεκμήρια πολιτιστικής κληρονομιάς.
Επίδαυρος
Για πέντε εβδομάδες στο τέλος Ιουνίου ξεκινά την ανασκαφή στην περιοχή της Θόλου ο ομότιμος καθηγητής Αρχαιολογίας Βασίλης Λαμπρινουδάκης σε συνεργασία με την Εφορεία Αρχαιοτήτων Αργολίδας, το Πανεπιστήμιο Αθηνών και με χρηματοδότηση του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος. Θα συνεχίσουν τέλος Αυγούστου έως τα μέσα Σεπτεμβρίου με φοιτητές και από πανεπιστήμια όπως το Πρίνστον, αλλά και Γερμανούς φοιτητές του προγράμματος Erasmus.
«Στο Ασκληπιείο πιστεύουμε ότι θα τελειώσουμε με το κτίριο, με το υπόγειο που ήταν ανέλπιστη ανακάλυψη», λέει ο ανασκαφέας. Το αρχαϊκό οικοδόμημα του 6ου π.Χ. αιώνα που οικοδομήθηκε δίπλα στην εμβληματική Θόλο, διέθετε υπόγειο χώρο αντίστοιχο του ισογείου, με ψηφιδωτό δάπεδο, κι έδωσε καινούργιες πληροφορίες. Είναι πρόδρομος της μυστηριακής Θόλου –χώρου της χθόνιας λατρείας του Ασκληπιού– και κατεδαφίστηκε όταν αποφασίστηκε να κατασκευαστεί η νέα. Ολα δείχνουν ότι ο Ασκληπιός έφθασε στην Επίδαυρο πολύ νωρίτερα από ό,τι πιστεύαμε.
Πέρυσι, η ανασκαφική ομάδα εντόπισε και τις τέσσερις πλευρές του μνημειακού υπογείου και έφτασε στη νοτιοδυτική γωνία του, όπου υπάρχει ενσωματωμένη στο καταπληκτικό μωσαϊκό δάπεδο μεγάλη λεκάνη. Προφανώς εκεί μαζεύονταν τα υγρά κάποιας τελετουργίας. Το υπόγειο αυτό είχε και σκάλα. Κάποιες «πληγές» στο δάπεδο, συμμετρικές, μαρτυρούν τη στερέωση τραπεζιών – «φέτος θα εξετάσουμε τι είδους τελετουργίες γίνονταν εκεί».
Το δεύτερο ανασκαφικό μέτωπο είναι στην πόλη της Επιδαύρου, όπου τον περασμένο Δεκέμβριο αποκαλύφθηκε γυναικείο άγαλμα φυσικού μεγέθους. Ηρθε στο φως στον χώρο της αγοράς της αρχαίας Επιδαύρου. «Οσοι έχουν περπατήσει από το λιμάνι στο μικρό θεατράκι, θα έχουν δει τα ερείπια ενός μεγάλου ρωμαϊκού κτιρίου», σχολιάζει ο κ. Λαμπρινουδάκης. «Ως εκεί φτάσαμε. Εκεί φτάνει η στοά, η οποία στη ρωμαϊκή εποχή συνδυάστηκε με τη δεξαμενή. Πίσω από τη στοά εντοπίσαμε μεγάλο άνδηρο του 4ου αι. π.Χ. και σε αυτό βρέθηκε το μαρμάρινο άγαλμα γυναίκας που χρονολογείται στους αυτοκρατορικούς ρωμαϊκούς χρόνους και πολλά αναθήματα. Φέτος θα σκάψουμε βαθύτερα».
Υπάρχει, βέβαια, και το οικοδόμημα Κρήνης κοντά στο μικρό θέατρο. Νέα στοιχεία ενθαρρύνουν την ταύτιση του συγκροτήματος με το αναφερόμενο από τον Παυσανία τέμενος του Ασκληπιού στην πόλη της Επιδαύρου.
Αστυπάλαια
Στο δύσβατο Βαθύ στης Αστυπάλαιας, ο διευθυντής της ανασκαφής Ανδρέας Βλαχόπουλος περιμένει 25 αρχαιολόγους, αρχιτέκτονες, συντηρητές και φοιτητές να ξεκινήσουν τον Ιούλιο. Ανάμεσά τους και ομάδα Βρετανών επιστημόνων. Το πρόγραμμα περιλαμβάνει 15 ημέρες μελέτης του συνόλου των ευρημάτων της προηγούμενης ανασκαφικής περιόδου και έπειτα, τον Σεπτέμβριο, τρεις εβδομάδες στοχευμένης έρευνας στο πεδίο.
Δέκα χρόνια τώρα, οι αρχαιολογικές έρευνες υπό την αιγίδα της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας και την υποστήριξη του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων είχαν εντυπωσιακά αποτελέσματα. Στις μνημειακές κατασκευές της ανατολικής ακτής του ακρωτηρίου πέρυσι αποκαλύφθηκαν νέοι άθικτοι, εγχυτρισμοί βρεφών. «Το τελευταίο που περίμενα ήταν μια λιθόστρωτη “εξέδρα” σε αυτό το πλάτωμα που βρίσκεται στο εσωτερικό του μεγάλου εντυπωσιακού αναλημματικού έργου. Σε συγκεκριμένο σημείο της βρέθηκαν σε ομάδα το ένα δίπλα στο άλλο, κολλητά, τέσσερα μεγάλα πήλινα αγγεία περίπου του 3000 π.Χ., με ταφές βρεφών. Εκεί θα εστιάσει η μικροανασκαφή υπό τον Σάιμον Χίλσον, καθηγητή Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, με τη συνδρομή της μελετήτριας Αλίκης Γιαννίκου του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Σκοπός, να αποσαφηνιστεί το εν πολλοίς άγνωστο μέχρι σήμερα έθιμο ταφής στο προϊστορικό Αιγαίο», υπογραμμίζει ο ανασκαφέας.
Εξωτερικά από τα αγγεία βρέθηκαν τοποθετημένα κοχύλια και βότσαλα, επίσης καμένοι σπόροι και καρποί, πιθανόν κατάλοιπα επιτάφιων τελετών. «Δεν υπάρχουν ατομικά κτερίσματα, αλλά συλλογική τιμή. Μόνο σε μια ταφή βρήκαμε πριν από πέντε χρόνια, κοντά στο κρανίο του μωρού, μια ωραία λίθινη χάντρα. Αποχωρίζεται η κοινωνία των ζωντανών το αντικείμενο που μέχρι τότε είχε χρηστική σημασία και το καταργεί στη μνήμη του νεκρού παιδιού. Του προσφέρει κτερίσματα από το εργαλειακό απόθεμα της κοινότητας. Το γεγονός ότι μια ανασκαφή σε τέσσερα διαφορετικά σημεία του ακρωτηρίου αναδεικνύει μια τέτοια έκταση αυτού του ταφικού εθίμου, μας κάνει προσεκτικούς».
Μεγάλη έκπληξη είναι και ένα μαρμάρινο ειδώλιο νέου τύπου που βρέθηκε πέρυσι στην πάνω επιφάνεια του λιγοστού χώματος του συνόλου. Οπως μας εξηγεί ο διευθυντής της ανασκαφής και αναπληρωτής καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, «έχει την πλαστικότητα των νεολιθικών και την αφαιρετικότητα των πρωτοκυκλαδικών». Στον τόπο όπου εντοπίστηκε υπάρχουν τριγύρω βραχογραφίες πλοίων, σπειρών, ξιφών της 3ης χιλιετία π.Χ. Υποστηρικτές της ανασκαφής είναι η ΑΙΓΕΑΣ ΑΜΚΕ του Θανάση Μαρτίνου και η Γενική Γραμματεία Αιγαίου στη Μυτιλήνη.