Ποιήματα του Κ.Π. Καβάφη (1863-1933) πρωτοδημοσιεύθηκαν στα γερμανικά το 1921 στη δεκαπενθήμερη «Λογοτεχνική Ηχώ», μεταφρασμένα από τον εκ Λειψίας Καρλ Ντίτεριχ. Με αφορμή την παρέλευση εκατό χρόνων από την πρώτη αυτή μετάφραση ο Μίλτος Πεχλιβάνος, καθηγητής Νεοελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου, συνέταξε ένα «χρονολόγιο» υποδοχής των καβαφικών ποιημάτων στον γερμανόφωνο χώρο ως επίμετρο στην επετειακή επανέκδοση (2021) της μετάφρασης του Βόλφγκαγκ Γιόζιγκ, αναθεωρημένης από τη ∆ανάη Κουλμάση, από το εκδοτικό πρόγραμμα «edition Romiosini» (λειτουργεί στο πλαίσιο του Κέντρου Νέου Ελληνισμού –CeMoG– του Ελεύθερου Πανεπιστημίου/Freie Universität του Βερολίνου). Τι αποκομίζουμε από το «χρονολόγιο»;
Οι διαδοχικές μεταφράσεις του Αλεξανδρινού ακολουθούν την περιπέτεια της γερμανικής ιστορίας και λογοτεχνίας, καθώς αυτή διασταυρώνεται με όψεις του Νέου Ελληνισμού. Ο Πεχλιβάνος όμως εστιάζει στους διαμεσολαβητές, στα δρώντα υποκείμενα ή, με τα δικά του λόγια, στους παίκτες «της λογοτεχνικής κινητικότητας, για τον βίο των οποίων μπορεί να πληροφορηθεί κανείς περισσότερα στα σχετικά λήμματα της “Επιτομής των ελληνογερμανικών διασταυρώσεων” του CeMoG». Εδώ αξίζει τον κόπο να κάνουμε μια παρέκβαση. Τι είναι η «Επιτομή»; Πρόκειται για ένα ψηφιακό έργο αναφοράς, με ελεύθερη πρόσβαση, το οποίο παρέχει σε ένα ευρύ κοινό αξιόπιστες πληροφορίες για την ιστορία των πολιτισμικών και επιστημονικών διασταυρώσεων στις γερμανόφωνες και ελληνόφωνες περιοχές από τον 18ο αιώνα μέχρι σήμερα. Αποτελεί συνεργασία μεταξύ του CeMoG και του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου, με χρηματοδότηση από το υπουργείο Εξωτερικών της Γερμανίας.
Eνας απίστευτα ανθεκτικός και δημιουργικός διάλογος ποιητών, κριτικών, μεταφραστών και επιστημόνων με τον Καβάφη υπό διαφορετικά καθεστώτα.
Οι άνθρωποι-κλειδιά, λοιπόν, και οι ιστορίες τους – παραδείγματος χάριν ο δοκιμιογράφος και μεταφραστής Χέλμουτ φον ντεν Στάινεν (1890-1956), από τον κύκλο των λογίων και λογοτεχνών γύρω από τον ποιητή Στέφαν Γκεόργκε (1868-1933), που βγαίνει στον πηγαιμό για μια Ιθάκη. Αυτοεξορίζεται στη διάρκεια του Τρίτου Ράιχ και ο δρόμος του περνάει από την Ελλάδα. «Γνωρίζει» τον Καβάφη μέσω του Κ.Θ. Δημαρά, που την εποχή εκείνη μεταφράζει τον Αλεξανδρινό στα γαλλικά, μαζί με τη Μαργκερίτ Γιουρσενάρ. Ξεκινάει να τον μεταφράζει – προσπάθεια που θα καρποφορήσει εκδοτικά πολύ αργότερα. Aλλος ένας αυτοεξόριστος από τον κύκλο του Γκεόργκε, ο οφθαλμίατρος Βάλτερ Γιαμπλόνσκι (1892-1967) ευθύνεται για την πρώτη αυτοτελή έκδοση του Καβάφη στα γερμανικά, στην Ιερουσαλήμ του 1942(!). Και να που η γερμανόφωνη υποδοχή του Καβάφη αποκτά ήδη μυθιστορηματικά χαρακτηριστικά ακολουθώντας τον δρόμο των εμιγκρέδων, από τον κύκλο του –ομοφυλόφιλου– Γκεόργκε προς την Ελλάδα και τη Μέση Ανατολή στα χρόνια του Τρίτου Ράιχ και του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Χάρη στη μετάφραση Γιαμπλόνσκι, ο Τόμας Μαν έχει την ευκαιρία να γνωρίσει το καβαφικό έργο και να το επαινέσει θερμά σε επιστολή του προς τον μεταφραστή (ο Πεχλιβάνος παραθέτει μέρος της). Ο Μαν αποκαλεί τον Καβάφη «αυτόν τον τουρκο-αιγύπτιο ποιητή με την υστερο-ελληνική-ανατολίτικη παράδοση και εμπειρία». Αντίστοιχη διαδρομή, προς την Ολλανδία και την εκεί αντίσταση στους ναζί, και πάλι όμως διασταυρούμενη με τον κύκλο του Γκεόργκε, ακολουθεί ο Βόλφγκαγκ Κόρνταν (1909-1966). Η καβαφική του μετάφραση εκδίδεται το 1947, στο Μάαστριχτ.
Αργότερα ο Καβάφης θα «συναντηθεί» ακόμη με έναν υπουργό πολιτισμού της Λαϊκής Δημοκρατίας της Γερμανίας που θα επισημάνει τους «Βαρβάρους» στις σημειώσεις του. Ο Μπρεχτ θα συνομιλήσει με τους καβαφικούς «Τρώες» σε ένα ποίημά του της δεκαετίας του ’50. Ο Αλεξανδρινός θα συνεκτεθεί, φυσικά, με έξι ποιήματά του, στο διάσημο «Μουσείο Μοντέρνας Ποίησης», που εκδίδει το 1960 ο ποιητής Χανς Μάγκνους Eντσενσμπέργκερ. Στο διάστημα που ακολουθεί κυριαρχούν εκδόσεις μεταφράσεων του Φον ντεν Στάινεν μέχρι το 1983, οπότε κάνει την εμφάνισή της η μετάφραση του Γιόζιγκ (επανεκδίδεται, όπως είπαμε, με το υπό συζήτηση επίμετρο του Πεχλιβάνου). Ακολουθούν αρκετές ακόμα μεταφράσεις, παρεμβάλλονται ωστόσο και πρωτότυπα γερμανικά ποιήματα επηρεασμένα από τον Καβάφη και σε συνομιλία μαζί του, γραμμένα από σημαντικούς σύγχρονους Γερμανούς ποιητές: εννοώ προπάντων τους Γιόαχιμ Ζαρτόριους και Γκέρχαρτ Φάλκνερ, που το έργο τους μας είναι γνωστό από δόκιμες ελληνικές μεταφράσεις. Ξεχωριστή θέση κατέχει το καβαφικό δοκίμιο του ποιητή Ντουρς Γκρύνμπαϊν ενώ ακάματες ελληνικές πένες με ξενόγλωσσες δημοσιεύσεις, όπως της Ελένης Βαροπούλου, της Μαριλίζας Μητσού κ.ά., εισφέρουν μερίδιο στη διαμόρφωση μιας καβαφικής πρόσληψης στον γερμανόφωνο επιστημονικό και κριτικό λόγο.
Η συνοπτική, φαινομενικά στεγνή παράθεση δεδομένων στο υπό συζήτηση επίμετρο προσφέρει εντέλει ένα απρόσμενα ερεθιστικό ανάγνωσμα μιας μεγάλης λογοτεχνικής και ανθρώπινης περιπέτειας στον αιώνα που προηγήθηκε και με αμείωτο πάθος συνεχίζεται και σήμερα. Ανθρώπινα δίκτυα που υφαίνονται ενίοτε μέσα σε συνταρακτικά ιστορικά συμφραζόμενα, ένας απίστευτα ανθεκτικός και δημιουργικός διάλογος ποιητών, κριτικών, μεταφραστών και επιστημόνων με τον Καβάφη υπό διαφορετικά καθεστώτα, σε διαφορετικές εποχές και τόπους και από διαφορετικούς «παίκτες» με κοινό τους παρονομαστή τη γερμανική γλώσσα: ο γερμανόφωνος Καβάφης, όπως αποτυπώνεται στην υπό συζήτηση εργασία του Πεχλιβάνου, προσφέρει γερή βάση για πολλές συζητήσεις και πραγματεύσεις αλλά και πλούσια τροφή στον καβαφικό μύθο.