Πριν από αρκετά χρόνια είχα προτείνει στον αρχισυντάκτη μου να γράψω ένα θέμα που αφορούσε κάποια χώρα της Απω Ανατολής. Το θέμα ήταν περιβαλλοντικό, και παρότι αρκετά τοπικού χαρακτήρα, μας αφορούσε όλους. «Είναι πολύ μακριά», μου είχε απαντήσει – «Κάτι άλλο έχεις;». Την επομένη το τόλμησα ξανά με περισσότερα επιχειρήματα και στοιχεία, καθώς και με εντυπωσιακό φωτογραφικό υλικό. Φευ. Η χώρα δεν μετακινήθηκε κοντύτερα, ούτε διευρύνθηκαν οι προτεραιότητες του αρχισυντάκτη.
Η στάση αυτή δεν είναι βέβαια πρωτόγνωρη – ειδικά στα ΜΜΕ. Η Απω Ανατολή είναι όντως μακριά. Παραμένει πάντα έξω από τη σφαίρα των άμεσων ενδιαφερόντων μας, ενώ παράλληλα διατηρεί έναν τουριστικό εξωτισμό που δύσκολα θυσιάζει κανείς για τις περιβαλλοντικές ανησυχίες κάποιου δημοσιογράφου.
Επιλεκτική ευαισθησία
Θυμήθηκα το παραπάνω γεγονός με αφορμή τα όσα άκουγα ένθεν κακείθεν μόλις κατέφθασαν στην Ελλάδα τα πρώτα ασυνόδευτα παιδιά από την Ουκρανία. «Δεν βλέπω να κόπτεται κανείς το ίδιο για τα προσφυγόπουλα από τη Συρία ή από την Υεμένη», σχολίασε μια φίλη, υποστηρίζοντας ότι η Δύση έχει επιδείξει μνημειώδη αδράνεια και αδιαφορία για τις αιματηρές συρράξεις που συνεχίζονται στις πιο απομακρυσμένες περιοχές του πλανήτη, στην Ασία και στην Αφρική. Επικίνδυνος και άκαιρος ο συμψηφισμός, της είπα – με αρκετή δόση αλήθειας, ωστόσο.
«Είναι πολύ εύκολο να κάνουμε τα στραβά μάτια για τα πιο τρομακτικά πράγματα που συμβαίνουν στον πλανήτη, όμως με αυτόν τον τρόπο οδηγούμαστε στην αδιαφορία και στον κυνισμό. Ομως, όσο δύσκολο κι αν είναι να δούμε, είναι απαραίτητο», λέει ο Γάλλος φιλόσοφος, συγγραφέας και ακαδημαϊκός Μπερνάρ-Ανρί Λεβί, με αφορμή τη διανομή στις αμερικανικές αίθουσες του τελευταίου του ντοκιμαντέρ «The Will to See» («Η επιθυμία να δεις»), μια οπτικοποίηση, ουσιαστικά, του ομότιτλου βιβλίου του που κυκλοφόρησε το 2021.
Θέμα του οι ξεχασμένες εμπόλεμες περιοχές του πλανήτη –«εκείνες που δεν απασχολούν τις δυτικές δημοκρατίες»– τις οποίες ο 73χρονος Λεβί επισκέφθηκε και μάλιστα εν μέσω πανδημίας. Από τη Νιγηρία, στο Κουρδιστάν, από την Ουκρανία στη Σομαλία και στο Μπανγκλαντές και από το στρατόπεδο προσφύγων στη Μόρια της Λέσβου, στη Λιβύη, και στο Αφγανιστάν, ο Mπερνάρ-Ανρί Λεβί, ευθυτενής και κομψός με το χαρακτηριστικό κοστούμι, το λευκό πουκάμισο και τα μοκασίνια του, βάδιζε τους δρόμους του πολέμου, ενώ ο πλανήτης έμπαινε σταδιακά στο ρελαντί, με άγνωστες συνέπειες.
«Το The Will to See έγινε το 2020, όταν είχε πλέον ξεσπάσει η πανδημία του κορωνοϊού. Οπότε υπήρχαν περιοχές που αποφάσισα να πάω άσχετα από το ρίσκο και τις δυσκολίες. Υπήρχαν όμως και άλλες στις οποίες πήγα επειδή σε καιρό λοκντάουν ήταν οι μόνες που μπορούσα να πάω», εξηγεί σε πρόσφατη συνέντευξή του στο Octavian και προσθέτει: «Ηταν δική μου η απόφαση να πάω στο Κουρδιστάν και στην Ουκρανία. Θα πήγαινα ανεξάρτητα από το ηθικό, το πολιτικό και το οικονομικό κόστος. Γιατί έπρεπε να πάω. Αλλά στην περίπτωση της Σομαλίας, για παράδειγμα, πήγα γιατί ήταν ένα από τα ελάχιστα καυτά σημεία όπου μπορούσες να πας όσο η Ευρώπη παρέμενε ερμητικά κλειστή στον υπόλοιπο κόσμο».
Δεν καταγράφει απλώς τις σκληρές καταστάσεις που βλέπει και βιώνει, αλλά τοποθετείται απέναντί τους, τις σχολιάζει και αναζητάει λύσεις – ως συγγραφέας όμως, και όχι ως δημοσιογράφος.
Το βιβλίο έχει δύο μέρη: Το δεύτερο, που αποτελεί και το σκριπτ του ντοκιμαντέρ, είναι γραμμένο σαν ένα ιδιότυπο ημερολόγιο – «το ημερολόγιο του γηραιότερου ρεπόρτερ στη Γαλλία». Εδώ, ο Λεβί δεν καταγράφει απλώς τις σκληρές καταστάσεις που βλέπει και βιώνει, αλλά τοποθετείται απέναντί τους, τις σχολιάζει και αναζητά λύσεις – ως συγγραφέας όμως, και όχι ως δημοσιογράφος: «Οταν λέω ότι είμαι συγγραφέας, σημαίνει ότι είμαι ένας δημοσιογράφος που παίρνει θέση», επισημαίνει. «Ανοίγω όλα τα χαρτιά μου. Δεν κρύβω την προσωπική μου εμπλοκή, τις προσωπικές μου επιλογές. Λέω ανοιχτά αυτό που βλέπω, αυτό που σκέφτομαι, κι αυτό που σκέφτομαι ότι πρέπει να γίνει», γράφει.
«Σέβομαι τους δημοσιογράφους. Για μένα η δουλειά τους είναι μια από τις πιο ευγενείς πνευματικές δραστηριότητες. Ομως δεν είμαι ακριβώς ένας από αυτούς. Είμαι κάποιος που εμπλέκεται στην πραγματικότητα που βλέπει», διευκρινίζει, καταλήγοντας: «Πέρασα πολύ χρόνο, ειλικρινά, πολεμώντας τον ίδιο μου τον εαυτό, βγαίνοντας από τη Σαρτρική ζώνη άνεσής μου, πολύ συχνά δοκιμάζοντας τα όρια της δύναμής μου ώστε να μπορέσω να ακούσω τα θύματα εγκλημάτων απόλυτων και να προσπαθήσω να διεισδύσω στα μυστήριά τους».
Μια ασυνήθιστη ζωή
Οσο για το πρώτο μέρος, ο Λεβί κάνει έναν απολογισμό των πραγμάτων που τον διαμόρφωσαν. Ανακαλεί τα βιώματα και τις μνήμες του· εκφράζει τον θαυμασμό του για τον «διπλά ηρωικό» πατέρα του, ο οποίος σε ηλικία μόλις 18 ετών μπήκε στις διεθνείς ταξιαρχίες στην Ισπανία, για να ενταχθεί αργότερα στη γαλλική Αντίσταση· και φυσικά απαριθμεί τα διαβάσματά του: Αλτουσέρ, Αριστοτέλης, Μαλρό, Καπότε, Κάπα, Χέγκελ, Ουελμπέκ, Παζολίνι, Πεσόα… η λίστα είναι ατελείωτη – ένας φόρος τιμής σε όσους τον έμαθαν «να βλέπει», που τον οδήγησαν, εκείνον, «έναν βολεμένο, φιλελεύθερο, γεννημένο μέσα στα προνόμια» –όπως τον έχουν χαρακτηρίσει οι επικριτές του–, σε αυτή την «ασυνήθιστη ζωή»: στο σημείο που «της Γης οι Κολασμένοι του Φραντζ Φανόν συναντούν τους άθλιους του Φουκό, τα φαντάσματα του Πρίμο Λέβι και (γιατί όχι;) τα τσακισμένα κορμιά του Παζολίνι».
Ταυτόχρονα, όμως, επιχειρεί να προσδιορίσει κι αυτό που τον ωθεί να ταξιδεύει αενάως γεμίζοντας τα μπαγκάζια του με ιστορίες. «Η αλήθεια είναι ότι δεν έθεσα ποτέ αυτή την ερώτηση στον εαυτό μου ευθέως», εξομολογείται. «Δεν την έθεσα ούτε καν στον δρόμο, σε κάθε νέα περιπέτεια. Μπορώ να φύγω για την Ερυθραία, τη Βοσνία, ή το Αφγανιστάν. Μπορώ να πάω σε 8 ή 9 διαφορετικούς προορισμούς που είναι τώρα προσβάσιμοι, χωρίς να ξοδέψω χρόνο να προβληματιστώ, να ζυγίσω τα υπέρ και τα κατά, ή να αναρωτηθώ “Τι μου δίνει κίνητρο; Τι με κάνει να τρέχω; Τι με οδηγεί να ρίχνομαι ξανά σε αυτό το χάος ή στην κόλαση;” Ποτέ δεν έχω διστάσει πραγματικά. Ποτέ δεν έχω φοβηθεί πραγματικά, ούτε έχω καυχηθεί πως δεν φοβάμαι. Κάθε φορά είναι μια απόφαση. Μια ευκαιρία και ένα ένστικτο που ακολουθούνται από μια απόφαση».
Σελίδες ημερολογίου
Νιγηρία,
Νοέμβριος 2019
Συμβαίνει στη Νιγηρία, τη μεγαλύτερη οικονομία της Αφρικής. Είναι ένας πόλεμος σε αργή κίνηση, φρικτός στη σκληρότητά του, με μεγάλο και αυξανόμενο αριθμό θυμάτων που σκοτώνονται ή εκτοπίζονται. Είναι μια σφαγή Χριστιανών σε κλίμακα που φαίνεται να ξεπερνά ακόμη και αυτό που έχουν υποστεί οι Χριστιανοί της Μέσης Ανατολής.
Κουρδιστάν,
Δεκέμβριος 2019
Κουρδιστάν είναι το πολεμικό της ψευδώνυμο. Είναι μια μικροσκοπική γυναίκα, όμορφη, με μαλλιά πλεξούδες. ∆ιοικεί ένα τάγμα περίπου εκατό γυναικών που έχουν στρατοπεδεύσει κάπου κοντά στην πρώτη γραμμή… Μας οδηγεί σε ένα κτίριο· στο πάτωμα κάθονται οι συντρόφισσές της με τα καλάσνικοφ στο πλευρό τους.
Ουκρανία,
Ιανουάριος 2020
Από τα πρώην κομψά σπίτια που πλαισίωναν τις οδούς Σαπότικα και Πούσκιν, δεν έχει απομείνει τίποτα παρά μόνον σωροί ερειπίων που μοιάζουν πολύ με τα ερείπια που άφησαν πίσω τους οι πυροτεχνουργοί του ISIS στο Ιράκ και τη Συρία.
Σομαλία,
Φεβρουάριος 2020
Η πόλη των κανίβαλων, που καταβροχθίζει νεκρούς και ζωντανούς, επιστρέφει στο κωματώδες λαχάνιασμά της. ∆εν γίνεται τίποτα στο Μογκαντίσου… Οταν η κυκλοφορία ξαναρχίσει, όταν η κίνηση φτάσει στο αποκορύφωμά της, τότε η al-Shabaab θα στείλει ένα δεύτερο παγιδευμένο αυτοκίνητο που θα προκαλέσει πενήντα θανάτους.
Μπανγκλαντές,
Μάρτιος 2020
Η αλήθεια είναι ότι κανείς δεν ξέρει ακριβώς πόσοι πέθαναν σε αυτή τη γενοκτονία. Οτι επρόκειτο για γενοκτονία είναι το μόνο γνωστό… Οι δολοφονίες γίνονταν με σύστημα… Ομως, το αν είχε ένα, δύο, τρία ή ίσως τέσσερα εκατομμύρια θύματα, κανείς δεν μπορεί να το πει.
Λέσβος,
Μάιος 2020
Η βροχή, που έρχεται σε ριπές και σκάει, διαπερνάει τα αποκολλημένα κομμάτια της σκηνής. Μια μυρωδιά υγρασίας, άπλυτων σωμάτων και βρώμικου νερού, αναμειγνύεται με αυτή του λάχανου που σιγοβράζει κοντά στην είσοδο της σκηνής… Βρισκόμαστε στο στρατόπεδο της Μόριας στη Λέσβο, ένα από τα πιο όμορφα νησιά της Ελλάδας, ένα μέρος γεμάτο ιστορία και θρύλους – και, σήμερα, η πρωτεύουσα του πόνου της Ευρώπης.
Λιβύη,
Ιούλιος 2020
Αυτή δεν είναι μια συνηθισμένη περιπέτεια. Οδηγείς στον κακοτράχαλο δρόμο στη δυτική Λιβύη, ανάμεσα στη Μισράτα και την Τρίπολη, όπου λίγες βδομάδες νωρίτερα μαίνονταν οι μάχες… Στην Ταρχούνα, περνάς από μια τεράστια έκταση όπου κείτονται τα σώματα 47 ανδρών, γυναικών και παιδιών, κάποια με τα χέρια τους δεμένα πισθάγκωνα – έχουν εκταφεί από έναν μαζικό τάφο στις 10 Ιουνίου.
Αφγανιστάν,
Σεπτέμβριος 2020
Ποιος είναι οι Ταλιμπάν; Ποιος δεν είναι; Σε μια Καμπούλ που στενάζει υπό το βάρος των προσφύγων, όπου οι ξένοι δεν κυκλοφορούν από τότε που ο Τραμπ ανακοίνωσε την αποχώρηση των ΗΠΑ, ποια είναι τα όρια της γκρίζας ζώνης απ’ όπου μια ανθρώπινη βόμβα μπορεί να περάσει απαρατήρητη, όπως ένα ψάρι στα χωρικά του ύδατα; Κανείς δεν μπορεί να πει.