Ο πρόωρα χαμένος Ντέιβιντ Φόστερ Ουάλας (αυτοκτόνησε το 2008, στα 46 του) υπήρξε μια από τις πιο ιδιότυπες φιγούρες των αμερικανικών γραμμάτων τις τελευταίες δεκαετίες. Μία από τις πιο σταθερές και μεγάλες του αγάπες ήταν το τένις. Στο βιβλίο «Ο Ρότζερ Φέντερερ ως θρησκευτική εμπειρία. Πέντε κείμενα για το τένις» (μτφρ.: Κώστας Καλτσάς, εκδ. Πλήθος) μιλάει με πάθος για έναν αθλητή και ένα άθλημα που προσεγγίζει ως κάτι περίπου υπερβατικό. Δύο ενδεικτικά αποσπάσματα προδημοσιεύουμε σήμερα.
Προδημοσίευση
Λίγο-πολύ όποιος αγαπά το τένις και παρακολουθεί το ανδρικό τουρ στην τηλεόραση έχει βιώσει, τα τελευταία χρόνια, αυτές που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε Στιγμές Φέντερερ. Πρόκειται για φορές, όταν παρακολουθείς τον νεαρό Ελβετό να παίζει, που το στόμα ανοίγει και τα μάτια προεξέχουν και ακούγονται ήχοι που κάνουν συζύγους σε άλλα δωμάτια να τρέξουν να δουν αν είσαι καλά. Οι Στιγμές είναι πιο έντονες αν έχεις παίξει αρκετό τένις για να καταλάβεις την απιθανότητα αυτού που μόλις τον είδες να κάνει. Eχουμε όλοι τα παραδείγματά μας. Ορίστε ένα.
Hταν σαν σκηνή από το Matrix. Δεν ξέρω τι είδους ήχοι προέκυψαν, μα η σύζυγός μου μού είπε πως ήρθε τρέχοντας και βρήκε ποπ κορν παντού στον καναπέ…
Βρισκόμαστε στους τελικούς του Αμερικανικού Oπεν το 2005, και ο Φέντερερ σερβίρει ενάντια στον Αντρέ Aγκασι στις αρχές του τέταρτου σετ. Εξελίσσεται μια μεσαίας διάρκειας ανταλλαγή χτυπημάτων εδάφους, από αυτές με το χαρακτηριστικό σχήμα πεταλούδας του σύγχρονου παιχνιδιού που βασίζεται στη δύναμη από τη βασική γραμμή, με τον Φέντερερ και τον Aγκασι να τραβολογάνε ο ένας τον άλλο από τη μια γωνία του γηπέδου στην άλλη, προσπαθώντας και οι δυο να προετοιμάσουν το νικηφόρο χτύπημα από τη βασική γραμμή… μέχρι που ξαφνικά ο Aγκασι χτυπάει ένα δυνατό βαρύ διαγώνιο μπάκχαντ που τραβάει τον Φέντερερ πολύ ανοιχτά στην αριστερή του γωνία, και ο Φέντερερ φτάνει το μπαλάκι μα το τεντωμένο σλάις μπάκχαντ του είναι ρηχό, μισό μέτρο πέρα από τη γραμμή σερβίς, που φυσικά είναι το είδος του πράγματος που ο Aγκασι τρώει για πρωινό, και καθώς ο Φέντερερ αλλάζει με φούρια κατεύθυνση για να επιστρέψει στο κέντρο, ο Aγκασι πλησιάζει για να χτυπήσει τη ρηχή μπαλιά στην άνοδο, και χτυπάει το μπαλάκι δυνατά στέλνοντάς το ακριβώς πίσω στην ίδια αριστερή γωνία, επιχειρώντας να βρει τον Φέντερερ εκτός ισορροπίας, πράγμα που όντως κάνει· ο Φέντερερ είναι ακόμα κοντά στη γωνία, αλλά τρέχει προς την κεντρική γραμμή, και το μπαλάκι κατευθύνεται σε ένα σημείο που βρίσκεται πλέον πίσω του, εκεί που μόλις ήταν, και δεν έχει χρόνο να στρίψει το σώμα του, και ο Aγκασι ακολουθεί το χτύπημά του στο φιλέ υπό γωνία από την πλευρά του μπάκχαντ… και αυτό που κάνει ο Φέντερερ είναι πως με κάποιο τρόπο αντιστρέφει σε μια στιγμή τη φορά του και σχεδόν χοροπηδάει προς τα πίσω για τρία ή τέσσερα βήματα, απίστευτα γρήγορα, για να χτυπήσει ένα φόρχαντ από τη γωνία του μπάκχαντ του, με όλο του το βάρος να κινείται προς τα πίσω, και το φόρχαντ είναι μια τόπσπιν ρουκέτα παράλληλα με την πλάγια γραμμή που στο φιλέ περνάει δίπλα από τον Aγκασι, που τεντώνεται για να το φτάσει αλλά το μπαλάκι τον έχει περάσει, και πετάει ευθεία κατά μήκος της πλάγιας γραμμής και προσγειώνεται ακριβώς στη γωνία του δεξιού γηπέδου του Aγκασι, νικηφόρο χτύπημα – ο Φέντερερ ακόμα χορεύει όπισθεν ενώ αυτό προσγειώνεται.
Και ακολουθεί εκείνο το γνώριμο μικρό δευτερόλεπτο σοκαρισμένης σιωπής από το νεοϋορκέζικο κοινό πριν εκείνο εκραγεί, και ο Τζον ΜάκΕνρο στην τηλεόραση με το σετ ακουστικών και μικροφώνου του δεύτερου σχολιαστή φορεμένο στο κεφάλι λέει (κυρίως στον εαυτό του, έτσι ακούγεται), «Πώς χτυπάς νικηφόρο χτύπημα από αυτή τη θέση;». Και έχει δίκιο: δεδομένης της θέσης και της παγκοσμίου κλάσεως ταχύτητας του Aγκασι, ο Φέντερερ ήταν αναγκασμένος να στείλει εκείνο το μπαλάκι κατά μήκος ενός σωλήνα χώρου διαμέτρου πέντε εκατοστών για να τον προσπεράσει, πράγμα που έκανε κινούμενος με την όπισθεν, χωρίς χρόνο να προετοιμαστεί και χωρίς να ρίξει το βάρος του στο χτύπημα. Hταν αδύνατο. Hταν σαν σκηνή από το Matrix. Δεν ξέρω τι είδους ήχοι προέκυψαν, μα η σύζυγός μου μού είπε πως ήρθε τρέχοντας και βρήκε ποπ κορν παντού στον καναπέ και εμένα γονατισμένο στο ένα γόνατο με μάτια που έμοιαζαν με αστείο ζευγάρι μάτια αγορασμένο από ψιλικατζίδικο.
Τέλος πάντων, αυτό είναι ένα παράδειγμα Στιγμής Φέντερερ, και ήταν μονάχα στην τηλεόραση – και η αλήθεια είναι πως το τηλεοπτικό τένις έχει με το ζωντανό τένις περίπου την ίδια σχέση που έχουν οι πορνοκασέτες με τη βιωμένη πραγματικότητα του ανθρώπινου έρωτα.
Σερβίς με παγκόσμιας κλάσης ταχύτητα και φόρχαντ σαν ρευστό μαστίγιο
Την ομορφιά ενός κορυφαίου αθλητή είναι σχεδόν αδύνατο να την περιγράψεις ευθέως. Ή να τη μεταδώσεις με τρόπο πλάγιο. Το φόρχαντ του Φέντερερ είναι ένα μεγάλο ρευστό μαστίγιο, το μονόχειρο μπάκχαντ του μπορεί να το χτυπήσει ξερά, να το φορτώσει με μπροστά περιστροφές ή να το κόψει σε σλάις – το σλάις τόσο κοφτό που η μπάλα διαγράφει παράξενα σχήματα στον αέρα και γλιστράει στο χορτάρι αναπηδώντας μέχρι το πολύ το ύψος αστραγάλου. Το σερβίς του έχει παγκόσμιας κλάσης ταχύτητα, και βαθμό ακρίβειας και ποικιλίας που κανείς άλλος δεν πλησιάζει καν· η κίνησή του στο σερβίς είναι ευλύγιστη και μη-εκκεντρική, χαρακτηριστική (στην τηλεόραση) μόνο χάρη σε ένα συγκεκριμένο σαν-χελιού σπάσιμο ολόκληρου του σώματος τη στιγμή του χτυπήματος. Ο τρόπος που προβλέπει τα επόμενα χτυπήματα και διαβάζει το παιχνίδι είναι εξωπραγματικός, και η τεχνική του στην κίνηση των ποδιών η καλύτερη στο άθλημα – ως παιδί, ήταν επίσης μεγάλο ταλέντο στο ποδόσφαιρο. Oλα αυτά είναι αλήθεια, και όμως τίποτα από αυτά δεν εξηγεί οτιδήποτε ή μεταδίδει την εμπειρία τού να παρακολουθείς αυτόν τον άνθρωπο να παίζει. Του να γίνεσαι μάρτυρας, από πρώτο χέρι, της ομορφιάς και της ιδιοφυΐας του παιχνιδιού του. Είσαι περισσότερο αναγκασμένος να προσεγγίσεις όλα αυτά τα αισθητικά θέματα έμμεσα, να μιλήσεις γύρω τους, ή –όπως ο Ακινάτης με το δικό του ανείπωτο αντικείμενο– να προσπαθήσεις να τα ορίσεις με βάση το τι δεν είναι.
Eνα πράγμα που δεν είναι: τηλεοπτικά μεταδόσιμα. Τουλάχιστον όχι πλήρως. Το τηλεοπτικό τένις έχει τα πλεονεκτήματά του, μα αυτά τα πλεονεκτήματα έχουν μειονεκτήματα, και το κυριότερο εξ αυτών είναι μια ορισμένη ψευδαίσθηση οικειότητας. Τα τηλεοπτικά ριπλέι σε αργή κίνηση, τα κοντινά πλάνα και τα γραφικά, όλα αυτά ευνοούν τόσο πολύ τους τηλεθεατές που δεν έχουμε καν συναίσθηση του πόσα χάνονται στη μετάδοση. Και ένα μεγάλο κομμάτι αυτού που χάνεται είναι η σκέτη σωματικότητα του κορυφαίου-επιπέδου τένις, η αίσθηση της ταχύτητας με την οποία κινείται το μπαλάκι και αντιδρούν οι τενίστες.
Αυτή η απώλεια εξηγείται με απλό τρόπο. Η προτεραιότητα της τηλεόρασης, κατά τη διάρκεια ενός πόντου, είναι η κάλυψη ολόκληρου του γηπέδου, μια ολοκληρωμένη θέα, έτσι που οι θεατές να μπορούν να δουν και τους δύο τενίστες και τη συνολική γεωμετρία της ανταλλαγής χτυπημάτων. Η τηλεόραση επομένως επιλέγει ένα σημείο θέασης που βρίσκεται ψηλά και πίσω από τη μία βασική γραμμή. Εσείς, ο θεατής, βρίσκεστε ψηλά, πίσω από το γήπεδο, και κοιτάζετε προς τα κάτω. Αυτή η προοπτική, όπως θα σας πει οποιοσδήποτε σπουδαστής καλών τεχνών, «κονταίνει» το γήπεδο. Το πραγματικό τένις, άλλωστε, είναι τρισδιάστατο, μα η εικόνα μιας τηλεοπτικής οθόνης μόνο δισδιάστατη. Η διάσταση που χάνεται (ή μάλλον παραμορφώνεται) στην οθόνη είναι το μήκος του πραγματικού γηπέδου, τα 23,77 μέτρα μεταξύ των βασικών γραμμών· και η ταχύτητα με την οποία το μπαλάκι διασχίζει αυτό το μήκος είναι ταχύτητα πυροβολισμού, πράγμα που στην τηλεόραση αποκρύπτεται, και από κοντά είναι τρομακτικό να το αντικρίζεις. Αυτό μπορεί να ακούγεται αφηρημένο ή υπερβολικό, στην οποία περίπτωση, να μην σας εμποδίζω, πηγαίνετε αυτοπροσώπως σε κάποιο επαγγελματικό τουρνουά –ιδίως στα περιφερειακά γήπεδα στους πρώτους γύρους, όπου μπορείτε να καθίσετε στα έξι μέτρα από την πλάγια γραμμή– για να πάρετε οι ίδιοι μια ιδέα της διαφοράς.
Αν έχετε παρακολουθήσει τένις μόνο στην τηλεόραση, απλώς δεν έχετε ιδέα πόσο δυνατά χτυπάνε οι επαγγελματίες το μπαλάκι, πόσο γρήγορα κινείται αυτό, πόσο λίγο χρόνο έχουν οι παίκτες για να το φτάσουν, και πόσο γρήγορα είναι ικανοί να κινηθούν και να περιστραφούν και να χτυπήσουν και να επανέλθουν σε ουδέτερη θέση. Και κανείς δεν είναι πιο γρήγορος, ή πιο απατηλά αβίαστα γρήγορος, σε αυτά από τον Ρότζερ Φέντερερ.