Ποιος θα περίμενε μια διεθνώς αναγνωρισμένη εικαστική καλλιτέχνις και χορογράφος της ελληνικής διασποράς, γεννημένη και μεγαλωμένη στην Ελβετία, να γνωρίζει τα πανηγυριώτικα «Kαγκέλια» της Γωγώς Τσαμπά; Και όχι απλώς να τα γνωρίζει, αλλά και να τα εντάσσει στο έργο της στην club εκδοχή τους; Τα κλαρίνα ακούγονται προς το τέλος της περφόρμανς «2020: Οbscene» της Αλεξάνδρας Μπαχτσετζή. Eχουν προηγηθεί το «Jolene», το «Aquarius», το «Forever Young» των Alphaville, το προ δεκαετίας σουξέ της Πέγκυς Ζήνα «Τι θ’ ακούσω ακόμα», τo «Operation» της Σαρλότ Γκενσμπούρ.
Το έργο, που παρουσιάστηκε για πρώτη φορά την περασμένη άνοιξη στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης της Ζυρίχης, πραγματεύεται την έννοια του άσεμνου, του ακραίου. Oλα τα μουσικά ακούσματα αλλά και τα κείμενα που παρεμβάλλονται ανάμεσα στις κινήσεις των τεσσάρων performers (της Μπαχτσετζή και των τριών συνεργατών της) δείχνουν πώς η γλώσσα υποθάλπει τα στερεότυπα. Η Μπαχτσετζή δεν χρησιμοποιεί, φυσικά, μόνον ηχητικά ερεθίσματα για να ερευνήσει πώς σωματοποιείται η επιθυμία, πώς κατασκευάζεται η ερωτική φαντασίωση. Mας «βομβαρδίζει» και οπτικά, αντλώντας στοιχεία από τον κινηματογράφο, τη διαφήμιση, τη μόδα, την ποπ κουλτούρα, τη βιομηχανία του πορνό, τις τέχνες.
Πόσα έμφυλα κλισέ χωράνε πάνω σε μια σκηνή; Τα επιστρατεύει όλα! Τακούνια στιλέτο και ολόσωμες γυαλιστερές φόρμες από λίκρα, γραβάτες ως εργαλεία υποταγής, μαθήτριες με μίνι σκωτσέζικες φούστες και κόκκινες γόβες, καουμπόηδες, ναύτες, Barbie, drag queens, ημίγυμνοι άντρες με πετσέτες περασμένες χαλαρά στη μέση τους.
Τι είναι προκλητικό; Τι είναι κοινωνικά αποδεκτό; Ποιος το ορίζει; «Δεν με απασχολούν οι ορισμοί», μου εξηγεί στην άλλη άκρη της τηλεφωνικής γραμμής η διακεκριμένη ελληνικής καταγωγής χορογράφος – έργα της έχουν παρουσιαστεί κατά καιρούς στο ΜοΜΑ, στην Tate, στο Art Institute Chicago, στο Centre Pompidou. Εχει «ξεκλέψει» 20 λεπτά ανάμεσα σε πρόβες και παραστάσεις για να μου μιλήσει για το «Obscene», το τελευταίο έργο της διάρκειας 85 λεπτών, που θα παρουσιάσει στη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση το επόμενο τριήμερο (16-18/12). «Οι ορισμοί σε εγκλωβίζουν μέσα στο σταθερό τους πλαίσιο, είναι περιοριστικοί. Με ενδιαφέρουν περισσότερο οι ερμηνείες, τι θα εισπράξει ο καθένας από αυτό που βλέπει, πώς το καταχωρίζει μέσα του».
«Ολες οι παραστατικές τέχνες είναι μια λούπα από εκφράσεις που προϋπήρχαν και επαναπροσδιορίζονται. Τίποτα δεν είναι “αυθόρμητο”, αυθεντικά δικό μας».
Στη διάρκεια της πανδημίας, οπότε τα θέατρα ήταν κλειστά και οι πρεμιέρες φάνταζαν σαν κάτι μακρινό και ουτοπικό, αποφάσισε να αλλάξει τη μεθοδολογία της δουλειάς της. Κάθε μέρα έδειχνε σε μια μικρή ομάδα κοινού αυτό που είχε κάνει με τους συνεργάτες της και στη συνέχεια συζητούσαν όλοι μαζί πάνω σε αυτό που παρουσίασαν. Η ιδέα ξεκίνησε με το τι αποκαλύπτει ο καθένας μας, τι αφήνει στη σκιά, αλλά και τι διακυβεύεται με την έκθεση του σώματος. Ποια θεωρείται πηγαία κίνηση και ποια επιτηδευμένη, σκηνοθετημένη. Πώς εκφράζεται η σεξουαλική ταυτότητα μέσα από τις χειρονομίες, τις εκφράσεις, τη στάση του σώματος;
Προσκάλεσαν άτομα διαφόρων εθνικοτήτων από διαφορετικούς χώρους και ηλικίες, οικογενειάρχες, φοιτητές, ανθρώπους της γειτονιάς που δεν είχαν ξαναδεί περφόρμανς και άλλους πιο μυημένους στις τέχνες. «Για μένα το ακραίο, το προκλητικό, σχετίζεται με τη σεξουαλικότητα και επίσης αφορά το ποιος παρατηρεί το υποκείμενο που εκτίθεται, ποιος βλέπει και κρίνει. Ποια η διαφορά του αντρικού βλέμματος από το γυναικείο. Η δυναμική που αναπτύσσεται ανάμεσα σε διαφορετικές δυνάμεις είναι αυτή που “βαφτίζει” κάθε φορά κάτι άσεμνο».
Κληρονομιά
Οπως και σε όλες τις προηγούμενες δουλειές της –στην Αθήνα την είχαμε δει στο πλαίσιο της documenta 14– αυτό που την απασχολεί είναι η «καταγωγή» της κίνησης. Εξηγεί πως κάθε χειρονομία που κάνουμε, την έχουμε κληρονομήσει, υιοθετήσει, δανειστεί ή κλέψει από προηγούμενες γενιές, την έχουμε προσαρμόσει στις ανάγκες μας και την αναπαράγουμε ώστε να τη βρουν οι επόμενοι. «Ολες οι παραστατικές τέχνες είναι μια λούπα από εκφράσεις που προϋπήρχαν και επαναπροσδιορίζονται. Τίποτα δεν είναι “αυθόρμητο”, αυθεντικά δικό μας». Με τον ίδιο τρόπο, υποστηρίζει, λειτουργούν και οι μηχανισμοί της γλώσσας, οπότε τίθενται και ζητήματα λεξιλογίου. Με ποιες λέξεις απορρίπτουμε κάτι ως άσεμνο, πώς περιθωριοποιούμε το μη αποδεκτό; Ποια λόγια επιλέγουμε για να εξυμνήσουμε τις νόρμες; «Η έννοια του χυδαίου μάς γυρίζει πίσω στην αρχαιότητα. Δεν έχει εξελιχθεί αυτή η έννοια. Το άσεμνο “παίζει” με την επιβολή εξουσίας και τον φόβο. Ανακυκλώνουμε παλιές ιδέες, αναμασάμε τα ίδια τετριμμένα ιδεώδη και τα “φτύνουμε” ελαφρώς παραλλαγμένα, για να ταιριάζουν με την εκάστοτε εποχή».
Για το «Obscene» ανέτρεξε στις θεματικές της ταινίας του Γουίλιαμ Γκριβς «Symbiopsychotaxiplasm Take One» του 1968, στο μονόπρακτο της Σάρα Κέιν «Crave», στο βραβευμένο με Πούλιτζερ «Angels in America» του Τόνι Κούσνερ, αλλά και στο σοκαριστικό «Attempts on her Life» του Μάρτιν Κριμπ. Στο μεγαλύτερο μέρος της περφόρμανς υπάρχει κάμερα που «γράφει» τους πρωταγωνιστές επί σκηνής. «Με ενδιέφερε η ιδέα της εικόνας και του πλαισίου, πώς ενεργούμε σε ένα “close-up”, πώς χορογραφούμε τους εαυτούς μας όταν η κίνηση μαγνητοσκοπείται. Πώς λειτουργεί η “κατασκευασμένη” εικόνα».
«Ως μητέρα είσαι πραγματικά εσύ, δεν ψάχνεις, δεν αποσκοπείς κάπου»
Τη ρωτάω πόσο τη δυσκολεύει να σκηνοθετεί τον εαυτό της. «Δεν το αντιλαμβάνομαι ως κάτι δύσκολο, αλλά ως κάτι φυσικό. Το σώμα μου είναι το εργαλείο μου αλλά και το πεδίο στο οποίο κινούμαι θεματικά. Θα ήταν περίεργο να μένω απέξω. Πάντα προσπαθώ να αποστασιοποιηθώ και να σκεφτώ πώς μας βλέπουν οι άλλοι· άλλωστε, αυτό είναι μέρος της έρευνάς μου. Με ενδιαφέρει πραγματικά το σώμα, όχι μόνο πώς δείχνει, αλλά πώς κινείται κανείς, πώς αισθάνεται μέσα σε ένα σώμα. Αυτό προσπαθώ να κατανοήσω και νομίζω ότι αυτή είναι μια μάλλον γυναικεία προσέγγιση του θέματος».
Επισημαίνει ακόμη ότι δεν την ενοχλεί που μεγαλώνει. «Δεν νομίζω πως η περφόρμανς είναι μια τέχνη που μπορούν να υπηρετήσουν άνθρωποι 25 χρόνων. Υπάρχει κάτι παραπάνω από τα νιάτα, χρειάζεσαι εμπειρία ζωής, για να αποδώσεις το θέμα σου σε βάθος».
Η ομορφιά
«Δεν νομίζω πως η περφόρμανς είναι μια τέχνη που μπορούν να υπηρετήσουν άνθρωποι 25 χρόνων».
Ακόμη και όταν αναφέρεται στην ομορφιά, τη συνδέει με μια έννοια αρνητική, όπως η βία ή η απώλεια. «Ο,τι είναι πραγματικά όμορφο έχει μάλλον ήδη χαθεί. Μετράς την ομορφιά του από τον πόνο που σου προκαλεί η έλλειψή του. Είναι σαν την τέχνη μου, φτιάχνεις πράγματα που μετά θα σβήσουν, κινείσαι συνέχεια στο μεταίχμιο μεταξύ δημιουργίας και φθοράς».
Μιλώντας για την Ελλάδα, παρατηρεί πώς η ελληνική κουλτούρα –κυρίως σε θέματα χορού– διατηρεί έντονα τους διαχωρισμούς ανάμεσα στο αντρικό και στο γυναικείο φύλο. Αυτό ήταν και το θέμα του «Private Song», που είχε παρουσιάσει στο πίσω μέρος της σκηνής του Δημοτικού Θεάτρου Πειραιά στο πλαίσιο της documenta το 2017. «Η ελληνική κουλτούρα είναι μέσα στην καρδιά μου. Κυρίως οι μουσικές θα έλεγα, αλλά και οι εικόνες, οι άνθρωποι. Μεγάλωσα, ωστόσο, σε ένα σπίτι –η μητέρα μου είναι Ελβετίδα και ο πατέρας μου Ελληνας– που δεν αποδίδαμε συγκεκριμένες συμπεριφορές και ρόλους στα φύλα. Η ακαδημαϊκή μου παιδεία, επίσης, με βοήθησε να μη σκέφτομαι έτσι. Οταν αποφασίζεις να αγνοήσεις αρχετυπικές κινήσεις και να σταθείς πάνω από τα στερεότυπα, διαπιστώνεις ότι έχεις μεγαλύτερη ελευθερία, διευρύνεις την οπτική σου».
Πώς είναι όμως η ίδια ως μητέρα; «Η μητρότητα μου δίδαξε το μεγαλείο της απλότητας σε καθημερινή βάση. Στην τέχνη πρέπει να βρεις τον εαυτό σου για να δημιουργήσεις. Ως μητέρα αισθάνεσαι ο εαυτός σου, είσαι πραγματικά εσύ, δεν ψάχνεις, ούτε αποσκοπείς κάπου».