Κάθε φορά που ο Δημήτρης Καταλειφός μπαίνει στο «Αμφιθέατρο», νιώθει ότι επιστρέφει στα νεανικά του χρόνια. Σ’ αυτό το ιστορικό θέατρο της οδού Αδριανού ξεκίνησε την καριέρα του το 1975, όταν αποφοίτησε από τη σχολή του Πέλου Κατσέλη και συνεργάστηκε με τον Σπύρο Ευαγγελάτο σε παραστάσεις όπως «Λυσιστράτη», «Ψυχοστασία», «Ιφιγένεια εν Ληξουρίω», «Πλούτος», «Ερωτόκριτος». «Αφότου τελείωσα τη δραματική σχολή, το σχολείο μου ήταν αυτό. Τώρα ο χώρος είναι διαφορετικός, κάπως παραιτημένος. Κλειστό για χρόνια, το θέατρο άνοιξε για τον “Αμλετ” που ανέβασε η Κατερίνα Ευαγγελάτου, επίσης με κάποιες νεανικές παραστάσεις. Δεν είναι ίδιο όπως παλιά, όμως συνεχίζει να ασκεί μια γοητεία, αν και το μέλλον του έχει προδιαγραφεί. Δεν θα μείνει θέατρο, απλώς καθυστερεί η μετατροπή του. Ολα αλλάζουν πια…».
Εδώ γίνονταν καθημερινά πρόβες για τη «Ράβδο» του Μαρκ Ρέιβενχιλ, που γράφτηκε το 2018 και παρουσιάζεται για πρώτη φορά στην Ελλάδα (οι παραστάσεις ξεκίνησαν 24 Φεβρουαρίου), σε σκηνοθεσία του Γιώργου Σκεύα. «Αν και επιφανειακά έχεις την αίσθηση πως ταιριάζει, κυρίως, στο περιβάλλον της Αγγλίας, επειδή αναφέρεται στο εκπαιδευτικό της σύστημα, πιστεύω ότι έχει γενικότερο ενδιαφέρον για όλους μας. Η παιδεία, η εκπαίδευση, η αξιολόγηση, η κακοποίηση, ο εκφοβισμός, η πατριαρχία, η κατάχρηση εξουσίας, η κουλτούρα της ακύρωσης θίγονται ως ερωτήματα, χωρίς να δίνονται απαντήσεις. Κυρίαρχο θέμα είναι η βία και ο τίτλος του έργου “Ράβδος” κυριολεκτεί», εξηγεί στην «Κ» ο Δημήτρης Καταλειφός.
Ο ίδιος υποδύεται έναν αφοσιωμένο, αγαπητό καθηγητή μέσης εκπαίδευσης που βγαίνει στη σύνταξη, τον Εντουαρντ, ο οποίος περιμένει με ανυπομονησία την αποχαιρετιστήρια εκδήλωση για τη 45ετή προσφορά του που του ετοιμάζει το σχολείο. Ομως ξαφνικά η ζωή του και της συζύγου του Μορίν, την οποία υποδύεται η Ζωή Ρηγοπούλου, αλλάζει, όταν εξαγριωμένοι μαθητές έξω από το σπίτι τους τον καταγγέλλουν για βίαιη συμπεριφορά. Εμαθαν ότι στο παρελθόν ασκούσε την εξουσία της επιβολής μέσω της ράβδου σε παλιούς συμμαθητές. Το σχολείο του Εντουαρντ αξιολογείται από επιτροπή επιθεωρητών, ενώ παράλληλα στην οικογένεια επιστρέφει η αποξενωμένη κόρη, επίσης, εκπαιδευτικός, έχοντας τα δικά της ερωτήματα.
Ο πρωταγωνιστής Δημήτρης Καταλειφός μιλάει στην «Κ»: Είναι σωστό να διαγράφουμε οτιδήποτε έγινε στο παρελθόν επειδή δεν μας αρέσει σήμερα;
Είναι και δικό μας θέμα. Η βέργα, ο χάρακας, το επιτακτικό πρόσταγμα «τέντωσε το χέρι σου» στον άτακτο ή αμελή μαθητή, οι σβουριχτές σφαλιάρες ήταν μέρος της τιμωρητικής παιδαγωγικής μεθόδου για πολλά χρόνια στα ελληνικά σχολεία. Ο Δ. Καταλειφός πρόλαβε ως μαθητής τον χάρακα. «Κυρίως θυμάμαι τις σφαλιάρες και το τράβηγμα του αυτιού, το χτύπημα στον σβέρκο, αν δεν είχες κουρευτεί. Ηταν εκδηλώσεις βίας από την πλευρά του δασκάλου ή καθηγητή. Στην Αγγλία, σύμφωνα με το έργο, τη ράβδο χρησιμοποιούσαν οι καθηγητές μόνο στα αγόρια. Σαν να ήταν αντρική υπόθεση. Μέσα λοιπόν από τον τιμωρητικό θεσμό της ράβδου, που καταργήθηκε το 1986 στη Βρετανία, ο συγγραφέας μιλάει για τη βία που κρύβει ο άνθρωπος και την ανάγκη του να ξεπερνάει τα όρια. Για τον ρόλο της πειθαρχίας και του σωφρονισμού στη μάθηση. Θέτει όμως και ερωτήματα σε σχέση με την τάξη στα πράγματα, το χάος που δημιουργείται όταν δεν υπάρχουν κανόνες, όρια και μέτρα, στην οικογένεια ή στο σχολείο».
Για τον πρωταγωνιστή, εξίσου σημαντικό είναι ένα ακόμη ερώτημα που θέτει ο Μαρκ Ρέιβενχιλ: «Πώς αντιμετωπίζει η κοινωνία πράγματα που έγιναν στο παρελθόν, σε μια εποχή όπου στο πλαίσιο της πολιτικής ορθότητας υπάρχει έντονα η τάση να τα διαγράψουμε όλα ως αρνητικά. Είναι σωστό να διαγράφουμε οτιδήποτε έγινε στο παρελθόν, επειδή δεν μας αρέσει σήμερα; Πρέπει η κοινωνία να τα ερευνήσει, να τα δει με μια αίσθηση δικαίου ή αμέσως να τα διαγράψει ως αρνητικά;».
Αυτός ο διάλογος ανάμεσα στο παλιό και στο καινούργιο παρουσιάζεται στο έργο μέσα από τη σύγκρουση ενός πατέρα καθηγητή με την κόρη του, Αννα, επίσης εκπαιδευτικό, που υποδύεται η Αλεξία Καλτσίκη. Από την αναμέτρηση συντρίβεται, φυσικά, το παλιό. «Δηλαδή, ο καθηγητής που παίζω», λέει ο καταξιωμένος ηθοποιός και υπογραμμίζει ότι ο συγγραφέας δεν παίρνει θέση, απλώς δημιουργεί ερωτήματα, «γιατί όπως και στη ζωή, κανείς δεν έχει απολύτως δίκιο».
Ενα βίαιο σύστημα χωρίς ράβδο
Η «Ράβδος» είναι πολύ διαφορετικό έργο από τα δημοφιλή του Ρέιβενχιλ που έχουν αιχμηρό, ενοχλητικό λόγο όπως τα «Shopping and Fucking», «Τολμηρές Πολαρόιντ», «Pool (No Water)» κ.ά.. «Η βία είναι σύμφυτη με τον άνθρωπο, απλώς αλλάζει μορφή από εποχή σε εποχή. Ετσι κεντράρω το έργο, το οποίο έχει και μιαν ενδιαφέρουσα αντιστροφή. Η κόρη του καθηγητή όταν ήταν μικρή δεν τιμωρήθηκε ποτέ, παρότι έκανε κάποια τρελά πράγματα στο σπίτι. Και αυτό γιατί ο πατέρας της είχε τιμωρηθεί με ζωνάρι από τον δικό του πατέρα. Ενήλικη πια, την παρακολουθούμε να επιδιώκει να τιμωρηθεί σήμερα. Σαν ο άνθρωπος να μη θέλει την τιμωρία και ταυτόχρονα να την έχει ανάγκη για να συμμορφωθεί. Το περίεργο, όμως, είναι η θέση της νεότερης γενιάς στο έργο, την οποία αντιπροσωπεύει η κόρη. Το φιλελεύθερο πνεύμα της ακαδημίας, ενός θεσμού στην Αγγλία που αξιολογεί ένα σχολείο για να υπαχθεί σε αυτήν. Το σύστημα αυτό θέλει τα παιδιά να ζητούν άδεια ακόμη και για να γυρίσουν προς τον διπλανό τους. Η πρόταση αυτή, της νεότερης γενιάς, βγάζει έναν οργουελικό, απάνθρωπο τρόπο διαπαιδαγώγησης: την απόλυτη σιωπή και την υποταγή του παιδιού στον δάσκαλο. Είναι εξίσου βίαιο αλλά χωρίς να υπάρχει ράβδος. Βλέπουμε, από γενιά σε γενιά, απλώς να αλλάζουν τα εργαλεία καταστολής», λέει ο Δημήτρης Καταλειφός.
Σιγή ιχθύος
Χαρακτηρίζει την πειθαρχία υπό την παλαιότερη έννοια κατακριτέα, «αλλά και η έλλειψη τάξης, που προκαλεί σήμερα χάος στις αίθουσες, είναι επίσης». Για τις σχέσεις παιδιών – δασκάλων, τονίζει ότι δεν υπάρχουν εύκολες απαντήσεις. «Πώς θέτεις όρια; Ο εκπαιδευτικός προσπαθεί να πείσει τον μαθητή να μην έχει, π.χ., κινητό στην τάξη, και ο γονιός τού το δίνει από μωρό για να απασχοληθεί. Η αυστηρότητα δεν είναι δημοφιλής στην εποχή μας. Και αν αγγίξεις το θέμα, θα σε κατηγορήσουν για συντηρητισμό. Οπότε όλοι τηρούν σιγήν ιχθύος σε όλα αυτά τα λεπτά θέματα».
Το έργο του Ρέιβενχιλ θυμίζει στον Δ. Καταλειφό το άλυτο επί δεκαετίες θέμα της αναβάθμισης της καλλιτεχνικής παιδείας, τις κινητοποιήσεις για την απόσυρση του Προεδρικού Διατάγματος 85/2022, τους καλλιτέχνες που βγήκαν στον δρόμο. «Ο χώρος μας βιώνει διαρκή απαξίωση. Πάντα ήταν χώρος ανασφάλειας, από τα χρόνια που ξεκίνησα, ωστόσο από την οικονομική κρίση και μετά, την πανδημία που ακολούθησε, έφτασε στο μη περαιτέρω».
Η δική του διέξοδος είναι το γράψιμο και η ποίηση. Στην πανδημία έγραψε δύο ποιητικές συλλογές, τον Απρίλιο κυκλοφορεί η τρίτη με τίτλο «Επί κλίνης κρεμάμενος» (εκδ. Πατάκη). «Με την έννοια από μικρά παιδιά στο καρότσι, μέχρι που μεγαλώνουμε και είμαστε στην ερωτική κλίνη ή αργότερα στο νοσοκομείο, η κλίνη παίζει μεγάλο ρόλο στη ζωή μας. Δηλαδή, από την κούνια μέχρι το φέρετρο, συγγνώμη για την έκφραση. Ομως έχει μελαγχολία η διαδρομή».
Το μεγάλωμα, όπως σημειώνει ο Δ. Καταλειφός, τον έστρεψε στο γράψιμο, ευχάριστη έκπληξη στη ζωή του. Στα 69 του χρόνια σήμερα, «μου προσφέρει μεγάλη ανακούφιση», λέει, «διότι το θέατρο γίνεται όλο και πιο δύσκολο για ανθρώπους που μεγαλώνουν. Οχι μόνον από πλευράς ηλικίας, αλλά και απόψεων, τάσεων. Κάποια στιγμή λες “εγώ δεν θέλω άλλο απ’ αυτό”. Οπότε χαίρομαι που ήρθε στη ζωή μου το γράψιμο».
Κάθε αλλαγή γράφει πάνω μας, στο σώμα, στις δυνάμεις μας, στο πώς βλέπουμε τα πράγματα. «Μεγαλώνοντας βλέπεις τα πράγματα πιο ωμά, περισσότερο ρεαλιστικά, λιγότερο εξιδανικευμένα. Αυτό είναι κέρδος, αλλά και μεγάλη απώλεια. Χάνεται ο ενθουσιασμός της νιότης και σε κατακλύζει η έννοια του μάταιου για πολλά πράγματα».
Η φλόγα που μικραίνει
Πώς συνεχίζεις χωρίς τις ψευδαισθήσεις; «Είναι πολύ δύσκολη αυτή η συνέχεια, γιατί η ζωή είναι γλυκιά. Από την άλλη, η φλόγα της ψευδαίσθησης όλο και μικραίνει. Τότε έρχονται ο φόβος, οι απολογισμοί, οι απώλειες. Χάνονται άνθρωποι με τους οποίους επικοινωνούσες και σιγά σιγά δημιουργείται ένας νέος κόσμος, που μπορεί να είναι πιο ενδιαφέρων αλλά είναι διαφορετικός από αυτόν που γνώριζες».
Μοιάζει σαν να τον μαραίνει το καινούργιο. «Ναι, αλλά ευτυχώς το θέατρο μου έμαθε να μην το βάζω κάτω. Αυτό που λέμε “η παράσταση συνεχίζεται”. Αυτή είναι η δύναμή μου. Η πάλη να είσαι πιο ανοιχτός αλλά, ταυτόχρονα, πιο επιλεκτικός. Και από την άλλη, να μη γίνεσαι ένας μισάνθρωπος».
Σε παλαιότερη συνέντευξη, ο Δ. Καταλειφός μου είχε πει ότι λαχανιασμένος προσπαθεί να παρακολουθήσει τα πράγματα γύρω του. «Στη ζωή πάντα κυνηγάς κάτι, είτε τα νέα πράγματα είτε αυτά που νοσταλγείς. Γενικά κυνηγάω ακόμη κάτι, δεν ξέρω για πόσο. Δεν παραιτούμαι, όπως και ο ήρωάς μου στη σκηνή. Η πάλη είναι το πιο συγκινητικό πράγμα στον άνθρωπο. Οσο ζω, παλεύω».