Στον Βαυαρό αξιωματικό Καρλ Κρατσάιζεν και στα πορτρέτα που φιλοτέχνησε το 1826 χρωστάμε τις μορφές των οπλαρχηγών της Ελληνικής Επανάστασης που ξέρουμε από τα σχολικά βιβλία. Εμπνευσμένος από τον Κολοκοτρώνη, τον Μακρυγιάννη και τους άλλους οπλαρχηγούς του Κρατσάιζεν, ο Ζαχαρίας Αρβανίτης φιλοτέχνησε, σχεδόν δύο αιώνες μετά, τα ίδια πρόσωπα σε ξύλο, προσδίδοντάς τους μια αίσθηση ανάγλυφης ιερότητας. Για τις δύο εκθέσεις που φιλοξενούνται στην Εθνική Πινακοθήκη γράφουν οι Γιώτα Συκκά και Νίκος Βατόπουλος.
Σάκης Ιωαννίδης
ΚΑΡΛ ΚΡΑΤΣΑΪΖΕΝ
Οι μορφές των οπλαρχηγώντου αγώνα
Της Γιώτας Συκκά
Θα τα δείτε αναρτημένα στην ισόγεια μεγάλη αίθουσα της Εθνικής Πινακοθήκης: Είναι μικρά χαρτιά, ταλαιπωρημένα από τον χρόνο. Εχουν περάσει, βλέπετε, περίπου 200 χρόνια από τότε που ο Καρλ Κρατσάιζεν τα κουβαλούσε μεταξύ της πατρίδας του, της Βαυαρίας, και της εξεγερμένης Ελλάδας. Απεικονίζουν δε τους οπλαρχηγούς του επαναστατικού αγώνα, που ο υπολοχαγός και ερασιτέχνης ζωγράφος κατάφερε να συναντήσει το 1826 και το 1827 στο Ναύπλιο, στην Αίγινα, στον Πόρο, στον Δαμαλά (δηλαδή την Τροιζήνα). Τους σχεδίασε έναν έναν και τους ζήτησε να υπογράψουν τα πορτρέτα τους.
Ο Κολοκοτρώνης έχει μόλις αφήσει μια βιαστική, μισή υπογραφή. Αντίθετα, ο Νικηταράς είναι καλλιγράφος. Ο Τομπάζης γράφει με λατινικά στοιχεία. Ο Νικόδημος φανερώνει και την ιδιότητά του: πυρπολιτής – με «ι». Και ο Καραϊσκάκης δεν υπογράφει καθόλου. Τον πρόλαβε ο θάνατος και το πορτρέτο του δεν τελείωσε ποτέ.
Παρατηρείς αυτά τα μικρά χαρτιά και μένεις γοητευμένος από την απλότητα και τη φυσικότητα των πορτρέτων, που απαθανατίζουν τους πολέμαρχους με την κούραση των χρόνων και προπαντός του αγώνα που τους είχε καταβάλει.
Ιδιαίτερη σημασία έχει και η εποχή στην οποία φιλοτεχνήθηκαν: «Το Μεσολόγγι είχε πέσει. Ο Ιμπραήμ αλώνιζε τη ρημαγμένη χώρα», έγραφε ο συγγραφέας και ιστορικός της τέχνης Παντελής Πρεβελάκης. «Οι Ελληνες αρχηγοί σπαράσσονταν από τις εμφύλιες έριδες. Ο λαός είχε απαυδήσει. Κανένας δεν μπορούσε να προβλέψη την αίσια τροπή που θα έπαιρναν τα ελληνικά πράγματα με τη Ναυμαχία του Ναυαρίνου. Το κλίμα αυτό της αγωνίας διακρίνεται στην έκφραση των προσώπων».
Επιστρέφοντας το 1827 στο Μόναχο, ο Κρατσάιζεν έδωσε τα σχέδια να λιθογραφηθούν. Ετσι δημιουργήθηκαν οι εξιδανικευμένες μορφές, που βλέπαμε στα σχολικά βιβλία. «Η λιθογραφία δεν ήτο δυνατόν παρά να δώση στα σχέδια του Κρατσάιζεν την σημαντικήν υπερβολήν που δεν έχουν εις το πρωτότυπον», επεσήμαινε εκατό χρόνια μετά ο σημαντικός διανοητής και συγγραφέας της εποχής, αλλά και διευθυντής, τότε, της Πινακοθήκης, Ζαχαρίας Παπαντωνίου.
Και να γιατί: «Διότι η λιθογραφία απέδωκε την κοινήν γνώμην της Ευρώπης. Με τας πολλάς φωτοσκιάσεις και τας διακοσμήσεις, με την πολλήν χρήσιν των τόνων, με το “ατμώδες” και το κάπως φαντασμαγορικόν –χαρακτηριστικά όλα της ρομαντικής αυτής τέχνης που εγεννήθη εις τας αρχάς του 19ου αιώνος– η λιθογραφία μας έδωσε τους ήρωας μέσα εις την ελαφράν εκείνην ομίχλην εις την οποίαν τους έβλεπεν η κοινή φαντασία».
Οι λιθογραφίες αυτές –και όχι τα αυθεντικά σχέδια– στήριξαν την εικόνα που επεδίωκε το νεοσύστατο ελληνικό κράτος. Πολύ περισσότερο, το έκαναν άλλα σημαντικά έργα, ιδίως του Γεωργίου Μαργαρίτη και του Θεοδώρου Βρυζάκη. Γιος αγωνιστή, που απαγχονίστηκε από τους Τούρκους όταν κηρύχθηκε η επανάσταση, ο Βρυζάκης εστάλη μετά την απελευθέρωση από τον Οθωνα να σπουδάσει στο Μόναχο. Τα έργα του επεδίωκαν να αξιοποιηθούν ιδεολογικά από το νεοσύστατο κράτος.
Να, όμως, και ένα σπουδαίο έργο που δεν ήταν υποταγμένο σ’ αυτούς τους σκοπούς: Στην «Αποθέωση του Αθανασίου Διάκου», ο Κωνσταντίνος Παρθένης συνδύασε από τη βυζαντινή εικονογραφία έως την κυβιστική τεχνοτροπία. Αυτό και αν ήταν επανάσταση.
ΖΑΧΑΡΙΑΣ ΑΡΒΑΝΙΤΗΣ
Απεικόνιση του ψυχικού μεγαλείου
Του Νίκου Βατόπουλου
Ο Ζαχαρίας Αρβανίτης, μαθητής του Γιάννη Μόραλη, εικαστικός με βαθιά σύνδεση στην Ιστορία και στον τόπο, ξεδιπλώνει μια σειρά από προσωπογραφίες ηρώων του 1821 στην Εθνική Πινακοθήκη, όπου τις έχει δωρήσει. Θα βρίσκονται για λίγο ακόμη καιρό σε κοινή θέα (έως τις 30 Απριλίου) και αυτές τις ημέρες, λόγω εθνικής επετείου, προκαλούν εκ νέου το βλέμμα μας.
Είναι μια ειδική έκθεση που συνθέτει σε μία αδιατάρακτη ενότητα τα έργα του Ζαχαρία Αρβανίτη, χαραγμένα σε τεχνητό ξύλο, έργα ψυχικού μεγαλείου και εικαστικής πυκνότητας. Αυτές οι «Μεγαλογραφίες» των Αγωνιστών, όπως τις είχε αποκαλέσει η Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα για να υπογραμμίσει το ηθικό σθένος των ηρώων, αντλούν έμπνευση από τα σχέδια του Καρλ Κρατσάιζεν και άλλων Φιλελλήνων, αλλά στην προκειμένη περίπτωση μετουσιώνονται σε κόγχες ιερότητας. Είναι περισσότερο ψυχογραφήματα παρά απεικονίσεις. Ο Ζαχαρίας Αρβανίτης με τον σιωπηρό αλλά εύγλωττο κόσμο του, ταράζει το εθνικό υποσυνείδητο δίνοντας άμεση υπόσταση σε εξιδανικευμένες μορφές, ανασκάπτοντας ένα υπέδαφος γονιμοποιημένο από συνεκτικές αφηγήσεις.
Οι μορφές του Ζαχαρία Αρβανίτη αποτελούν μια μεγάλη ενότητα (δεν παρουσιάζονται όλες στην έκθεση) και σε διαστάσεις 108 x 80 εκ. Συνθέτουν μια αρχετυπική μυθολογία. «Και με έκπληξη ανακαλύπτει κανείς μια “αρχιτεκτονική της κόμης” που δεν είχε υποπτευθεί, τώρα που τα γνωστά φέσια ή μαντίλια έχουν αφαιρεθεί», γράφει η επιμελήτρια της έκθεσης, Κατερίνα Ταβαντζή. «Ανατρέχοντας σε ποικίλες ιστορικές πηγές προκειμένου να αποκαταστήσει με κάθε δυνατή ακρίβεια το σχήμα ενός κρανίου ή την πιθανή ύπαρξη μαλλιών στα μέχρι πρότινος κρυμμένα μέρη του, αναζητώντας μια ισορροπία κόμης-προσώπου, ο καλλιτέχνης καταφέρνει να περιγράψει με έναν εντυπωσιακά καινούργιο τρόπο πρόσωπα γνώριμα αλλά που ανακαλύπτει κανείς ξανά μέσα από μια απροσδόκητη συνάντηση μαζί τους».
Και πράγματι, ο Ζαχαρίας Αρβανίτης ενώ εικονοποιεί ένα προσωπικό ηρώο, ανατρέπει συμβατικές εικόνες. Ψυχογραφεί. Γεννά αποκλίσεις που γίνονται δεκτές σχεδόν ανακουφιστικά. «Το ενδιαφέρον του Ζαχαρία Αρβανίτη για τους αγωνιστές του 1821 ανάγεται στα φοιτητικά του χρόνια όταν ο καθηγητής του, γλύπτης Θεόδωρος Παπαγιάννης του είχε ζητήσει να ποζάρει για τον ανδριάντα του οπλαρχηγού Αγγελή Γοβιού», σχολιάζει ο αρχιτέκτων Βαγγέλης Σαΐτης, που γνωρίζει το έργο του Ζαχαρία Αρβανίτη. Επισημαίνει ότι η προσέγγιση σε αυτές τις μορφές γίνεται «με την ιερότητα ενός αγιογράφου».
Σεμνός και ουσιαστικός, ο Ζαχαρίας Αρβανίτης ανελκύει τους ήρωες και τους καθιστά συνοδοιπόρους χωρίς να χάνουν την αχλύ του μύθου.