Σε ένα από τα πρώτα τραγούδια που έγραψε ο Μίκης Θεοδωράκης, τα «Δακρυσμένα μάτια», οι στίχοι του αδελφού του, ποιητή και δημοσιογράφου Γιάννη Θεοδωράκη, μας μεταφέρουν στην καρδιά μιας πόλης: «Ας ήταν να ζω στους μεγάλους δρόμους, κάτω απ’ τις αφίσες / Στα χιλιάδες χρώματα ας ήταν να βρεθώ», μας λένε, και όσο κι αν η μελωδία είναι θλιμμένη και η διάθεση μελαγχολική, η σκηνή που σκιαγραφούν δονείται από έναν ζωηρό, ηλεκτροφόρο αστικό παλμό.
Αρκούν μονάχα δύο στοιχεία για να τη συνθέσουν: δρόμοι και αφίσες, λεωφόροι γεμάτες κίνηση και ασταμάτητη βοή, και συστοιχίες από αφίσες που πλημμυρίζουν το φόντο σε «χιλιάδες χρώματα».
Στο ιστορικό και κοινωνικό της πλαίσιο, στα αστικά κέντρα της Ελλάδας των αρχών του ’50, μια τέτοια εικόνα θα πρέπει να ήταν συνηθισμένη. Εμπορικές ταμπέλες καταστημάτων με προσεγμένη, πρωτότυπη καλλιγραφία φτιαγμένη στο χέρι, γιγαντοαφίσες υψηλής τέχνης στις προσόψεις των κινηματογράφων και νέον επιγραφές με καλαίσθητες γραμματοσειρές που άναβαν τα βράδια: αυτό που σήμερα ονομάζουμε «γραφιστική», τότε μπορεί να μην είχε ακόμη αναγνωριστεί ή ονομαστεί, αλλά πρωταγωνιστούσε στην καθημερινότητα με τρόπο αόρατο και οργανικό, λες και ήταν αναπόσπαστο κομμάτι της.
Πέραν όμως των εμπορικών αποστολών της, υπήρχαν και εκείνες οι φορές που η γραφιστική καλούνταν να επικοινωνήσει μηνύματα της κοινωνίας. Και τότε επιστρατευόταν η αφίσα δρόμου, δοκιμασμένη με επιτυχία σε καιρούς πολέμου και πολιτικών κρίσεων, πανίσχυρο όχημα προπαγάνδας και επιρροής που μπορούσε να απλώσει το μήνυμά της ακούραστα σε ολόκληρους πληθυσμούς, διεκδικώντας ένα κομμάτι της προσοχής – και του υποσυνειδήτου τους.
Η αφίσα πρέπει να πει την ιστορία της με τρόπο σύντομο, συγκινητικό, αξέχαστο και ξεκάθαρο. Οπως είχε πει ένας από τους κορυφαίους σχεδιαστές αφισών της μεταπολεμικής Γαλλίας, ο Ρεϊμόντ Σαβινιάκ, «η αφίσα είναι καταδικασμένη να περιέχει επιγραμματική γλώσσα, καθαρή και σκληρή, που δεν αφήνει χώρο για ιστορίες και ερμηνείες».
Με φόντο τις σημερινές βουλευτικές εκλογές στη χώρα μας κοιτούμε ξανά την ιστορία της πολιτικής αφίσας στο εξωτερικό, γυρνάμε πίσω στον χρόνο, στους «μεγάλους δρόμους», και στεκόμαστε «κάτω από τις αφίσες» σε δρόμους της Ευρώπης και της Αμερικής. Βρίσκουμε ντοκουμέντα εξαιρετικής εφήμερης τέχνης που συχνά έχουν την υπογραφή μεγάλων καλλιτεχνών και άλλοτε είναι ανυπόγραφα, αλλά πάντα αντηχούν νοσταλγικά τον παλμό της ζωής των δρόμων στους οποίους κολλήθηκαν. Χωρίς να φανταστούμε αυτούς τους δρόμους και τις κοινωνικές αναμοχλεύσεις που έβραζαν γύρω τους, είναι αδύνατον να ακούσουμε την αυθεντική φωνή τους.
Η θαλασσοκράτειρα ψηφίζει
Γυρνώντας σχεδόν έναν αιώνα πίσω, στη Βρετανία του 1929 και τις εθνικές εκλογές εκείνης της χρονιάς, βρίσκουμε μια σειρά από αφίσες του κόμματος των Συντηρητικών που έχουν ένα κοινό στοιχείο: τη θάλασσα. Σε μία αυτές η εξαιρετική εικονογράφηση απεικονίζει τον υποψήφιο πρωθυπουργό Στάνλεϊ Μπόλντουιν ως τιμονιέρη ιστιοφόρου σε συνθήκες φουρτούνας. Μέσα σε ένα απειλητικό, μουντό, πράσινο φως (χαρακτηριστικό των θαλασσών της Αγγλίας), οι κεραυνοί οργώνουν τον σκούρο ορίζοντα, ενώ ο πλοηγός κρατάει με σιγουριά το τιμόνι καπνίζοντας την πίπα του.
«Εμπιστεύσου τον Μπόλντουιν», φωνάζει με αυτοπεποίθηση το κύριο σλόγκαν, ενώ με γοητευτικά καλλιγραφικά στοιχεία ο υπότιτλος συμπληρώνει: «Θα σε κατευθύνει προς την ασφάλεια». Και ενώ ο (άγνωστος) εικονογράφος έχει κάνει εξαιρετική δουλειά, ο υποψήφιος δεν κατάφερε να πείσει το κοινό για τις… πλοηγικές του ικανότητες, και το Εργατικό Κόμμα κέρδισε την εκλογική μάχη αντανακλώντας την κοινωνική αβεβαιότητα της περιόδου με τα συνεχώς αυξανόμενα ποσοστά ανεργίας.
Σε ακόμη μία αφίσα από εκείνες τις εκλογές, η παράταξη του Μπόλντουιν παραλληλίζεται με ένα τρικάταρτο ιστιοφόρο που πλέει αγέρωχα και σε πλήρη ιστιοφορία μέσα σε ανήσυχα νερά. Η φουσκοθαλασσιά δεν μοιάζει να το τρομάζει, και το σλόγκαν χρησιμοποιεί ναυτική ορολογία για να κάνει ένα λογοπαίγνιο: «Boom along to better times» (σε ελεύθερη μετάφραση, «άνοιξε πανιά προς καλύτερους καιρούς»).
«Είναι καταδικασμένη να περιέχει επιγραμματική γλώσσα, καθαρή και σκληρή, που δεν αφήνει χώρο για ιστορίες και ερμηνείες», έλεγε ο κορυφαίος Γάλλος σχεδιαστής Ρεϊμόντ Σαβινιάκ.
Σε μια άλλη αφίσα των ίδιων εκλογών μπαίνει στο παιχνίδι των εντυπώσεων ένα πανίσχυρο σύμβολο της θαλασσινής ζωής αλλά και του ανθρώπινου ασυνειδήτου, ο φάρος. Σε μια χώρα, άλλωστε, με εκπληκτικό φαρικό δίκτυο, δεν αποτελεί έκπληξη που ο φάρος, ένα εθνικό σύμβολο, καλείται εδώ για να κερδίσει ψηφοφόρους, καθοδηγώντας ένα κρουαζιερόπλοιο μακριά από τα βράχια, τα οποία, σε αυτή την περίπτωση, είναι ο… Σοσιαλισμός (δηλαδή το Κόμμα των Εργατικών). Το πλοίο δεν είναι άλλο από την ίδια τη Βρετανία. Οπως διαλαλεί το σλόγκαν: «Ασε τον φάρο του συντηρητισμού να σώσει το ατμόπλοιο “Βρετανία” από τα βράχια του Σοσιαλισμού».
Τρεις αφίσες φτιαγμένες στο χέρι από κορυφαίους, αλλά δυστυχώς άγνωστους γραφίστες, κλασική περίπτωση χρήσης τεχνικών προπαγάνδας (θεοποίηση του υποψηφίου, επίκληση σε αρχέγονους φόβους και αναφορά σε ακαταμάχητα εθνικά σύμβολα) με κοινό παρονομαστή το ναυτικό στοιχείο, κάτι που μας θυμίζει πως η Βρετανία, προπολεμικά, ήταν ακόμη η απόλυτη θαλασσοκράτειρα του πλανήτη.
Αξίζει όμως να σταθούμε και μπροστά σε μια σειρά από αφίσες του κόμματος των Εργατικών για τις εκλογές του 1935, οπότε και έχασαν από τους Συντηρητικούς (ποιος ξέρει: ίσως τελικά εκείνη η «θαλασσινή» καμπάνια τους απέδωσε μακροπρόθεσμους καρπούς, εφόσον ο Μπόλντουιν έγινε πρωθυπουργός από το 1935 έως το 1937). Την προσπάθεια των Εργατικών να αποτρέψουν την ήττα του 1935 βλέπουμε σε μια σειρά από μονόχρωμες αφίσες φτιαγμένες στο χέρι με τη μέθοδο του «letterpress», κατά την οποία χρησιμοποιούνται μεταλλικά ή ξύλινα τυπογραφικά στοιχεία γραμμάτων που μπαίνουν στη σειρά για να σχηματίσουν τις λέξεις, με τον ίδιο τρόπο που λειτουργούσε για αιώνες η παραδοσιακή τυπογραφία. Ολες τους έχουν μια αφοπλιστική αμεσότητα: το φόντο τους είναι πλακάτο και τα γράμματα μοιάζουν να φωνάζουν το μήνυμά τους με τρόπο σπαρτιατικό και επείγοντα.
«Ολο το καρβέλι»
«Επιστροφή στους Εργατικούς, επιστροφή στη δουλειά», ανακοινώνει μία από τις αφίσες, αντηχώντας τη μεγάλη ήττα του κόμματος στις εκλογές του 1931 και νοσταλγώντας την επικράτησή του σε αυτές του 1929. «Με τους Συντηρητικούς, παίρνεις τα ψίχουλα. Ψήφισε Εργατικούς και θα έχεις όλο το καρβέλι», υπόσχεται στον περαστικό μια άλλη αφίσα, ενώ κάποια άλλη προτείνει «ένα έθνος που δουλεύει και όχι που πολεμάει», συμβολίζοντας τα σύννεφα του πολέμου που είχαν αρχίσει να μαζεύονται στον ουρανό, δεκαεπτά χρόνια μετά τη λήξη του τραυματικού, καταστροφικού Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Το 1935 ήταν η χρονιά που η Ιταλία εισέβαλε στην Αιθιοπία, ενώ παράλληλα η Γερμανία του Χίτλερ είχε αρχίζει να μοιάζει απειλητική και ο πρώτος επανεξοπλισμός της Βρετανίας μετά τη λήξη του Α΄ Παγκοσμίου είχε μόλις ξεκινήσει.
Ανάμεσα στις μεσοπολεμικές αφίσες δρόμου των Εργατικών της Βρετανίας ξεχωρίζουμε και αυτές τις οποίες είχε φιλοτεχνήσει ο σημαντικός Αγγλος ζωγράφος και πρωτοπόρος της λιθογραφίας Τζέραλντ Σπένσερ Πράις (Gerald Spencer Pryse, 1881-1956), που εργάστηκε επί σειράν ετών ως πολεμικός ανταποκριτής, εικονογραφώντας τη δράση από την πρώτη γραμμή του μετώπου. O Πράις συνεργάστηκε με τους Εργατικούς για μια σειρά από αφίσες όπου λάμπει το μεγάλο ταλέντο του να απεικονίζει τις ανθρώπινες μορφές με τρόπο δραματικό, θα έλεγε κανείς βιβλικό. Στην αφίσα του με σλόγκαν «Εμπρός! Η μέρα χαράζει» («Forward! The Day is Breaking»), μια ομάδα απλών, καθημερινών ανθρώπων αποκτά κάτι το ηρωικό.
Το ίδιο συμβαίνει και σε μια άλλη αφίσα του από την ίδια σειρά, που φέρει τον τίτλο «Αύριο, όταν η εργατιά θα κυβερνάει» («Tomorrow – When Labour Rules»), που απεικονίζει μια ομάδα ανθρώπων της εργατικής τάξης να οδηγείται προς ένα φωτεινό τοπίο, μια «Εδέμ» κάπου στην αγγλική εξοχή, από δύο νεαρά κορίτσια. Σε αυτά τα δύο «αδελφικά» έργα ο Πράις κάνει σοφή χρήση των σκιών και του φωτός και δίνει στις υποσχέσεις του Εργατικού Κόμματος για μια καλύτερη ζωή μια συγκινητική, εικαστική εικόνα.
Κυριαρχία των Συντηρητικών
Στη μεταπολεμική πενταετία της διακυβέρνησης των Εργατικών (1945-1950) η Βρετανία είχε μεταμορφωθεί. To Εθνικό Σύστημα Υγείας (NHS) είχε μόλις καθιερωθεί, οι σιδηρόδρομοι και η ενέργεια (ηλεκτρικό και φυσικό αέριο) είχαν κρατικοποιηθεί, αλλά όσο έρχονταν οι εκλογές οι Συντηρητικοί, σοκαρισμένοι από την προηγούμενή ήττα τους, είχαν προετοιμάσει το έδαφος για να ξανανέβουν στην εξουσία.
Ο Ουίνστον Τσόρτσιλ έδινε εντυπωσιακές δημόσιες ομιλίες μιλώντας για τα «μεγάλα ζητήματα» όπως η εξωτερική πολιτική, ενώ ακόμη και κάποιοι από τους ίδιους τους Εργατικούς είχαν αρχίσει να βλέπουν με δισταγμό την προοπτική επιπλέον κρατικοποιήσεων και ακόμη μεγαλύτερου ελέγχου του κράτους στην οικονομία. Σε δύο αφίσες των Συντηρητικών από την καμπάνια του 1950 συναντάμε μια κατάφωρη χρήση «πατριωτικών» συμβόλων: το μπλε και το κόκκινο της βρετανικής σημαίας επιτίθενται απροκάλυπτα στον περαστικό, ενώ ένα αγγλικό μπουλντόγκ μας κοιτάει κατάματα, θυμίζοντάς μας τη «βρετανικότητα» με τον πιο ακαταμάχητα γοητευτικό τρόπο.
Το σλόγκαν είναι παράξενα γνώριμο: «Make Britain great again» – «Κάντε τη Βρετανία ξανά μεγάλη». Αυτή η εξαιρετική αφίσα αποτελεί τεκμήριο του ότι το διάσημο σύνθημα «Make America great again», λεκτικό όπλο πρώτης γραμμής της προεδρικής καμπάνιας του Ντόναλντ Τραμπ το 2016, δεν ήταν καινοφανές. Aλλωστε το είχε χρησιμοποιήσει, 30 χρόνια μετά την καμπάνια των Συντηρητικών της Βρετανίας, και ο Ρόναλντ Ρέιγκαν, στην προεκλογική καμπάνια του το 1980.
Εννέα χρόνια μετά, στις εκλογές του 1959, οι Συντηρητικοί παρέμειναν στην εξουσία σημειώνοντας μια τρίτη στη σειρά εκλογική νίκη, υπό την ηγεσία του Χάρολντ Μακμίλαν. Από αυτή την καμπάνια ξεχωρίζουμε μια εξαιρετική αφίσα, η οποία δεν χρειάζεται λόγια για να μιλήσει. Μέσα στο κάτασπρο φόντο της επικοινωνεί το μήνυμά της μόνο με το περίγραμμα ενός κεφαλιού, βαμμένο με το μπλε της βρετανικής σημαίας. Ολοι καταλαβαίνουν ποια είναι η μορφή που απεικονίζεται. Είναι ο Ουίνστον Τσόρτσιλ φυσικά, ο οποίος στα 84 χρόνια του εκλέγεται για τελευταία φορά βουλευτής, 59 χρόνια μετά την πρώτη φορά του, το 1900, όταν η Βικτωρία ήταν ακόμα στον θρόνο. Πέντε χρόνια μετά φεύγει από τη ζωή. Αυτή η σπάνια εικόνα, από την τελευταία προεκλογική καμπάνια της πολιτικής καριέρας του, δείχνει με συναρπαστικό τρόπο τη δύναμη της γραφιστικής.
Ο Νίξον με πράσινο δέρμα και κίτρινα μάτια διά χειρός Γουόρχολ
Περνώντας το κανάλι της Μάγχης, φτάνουμε στο Παρίσι, τη γενέτειρα της αφίσας δρόμου, και από την πλούσια παράδοση της γαλλικής πολιτικής αφίσας διαλέγουμε δύο έργα του Πολ Ορντνέρ (1901-1969), ενός ακόμα αφανούς ήρωα της ιστορίας του ντιζάιν. Οι δύο αφίσες του που παρουσιάζουμε έγιναν για λογαριασμό του εργατικού κόμματος SFIO (Section française de l’ Internationale ouvrière) που ιδρύθηκε το 1905 και συγχωνεύτηκε το 1960 με το Σοσιαλιστικό Κόμμα της Γαλλίας, και σχεδιάστηκαν για τις βουλευτικές εκλογές του 1946.
Σε αμφότερες επικρατούν τα χρώματα της γαλλικής σημαίας, ενώ στη μία από αυτές πρωταγωνιστεί μια εκδοχή της «Μαριάν», της αλληγορικής μορφής της Γαλλικής Δημοκρατίας. Στην άλλη, βλέπουμε έναν νεαρό, αθλητικό άνδρα, που ακολουθεί μια επιγραφή που γράφει πάνω τη λέξη «Μέλλον». Η μορφή αυτή εκπροσωπεί, μάλιστα, το μεγαλύτερο μέρος του έργου του Ορντνέρ, που αφιερώθηκε στην εικονογράφηση εντύπων για δημοφιλή σπορ στη Γαλλία, όπως το ποδόσφαιρο και η ποδηλασία.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει και μια αφίσα από την Ελβετία του μεσοπολέμου και τις ομοσπονδιακές εκλογές του 1931, σχεδιασμένη από ακόμα έναν παραγνωρισμένο κορυφαίο στυλίστα της εικόνας, τον Γάλλο ζωγράφο, διακοσμητή και αρχιτέκτονα Περσιβάλ Περνέ (1890-1977), που κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου παρήγαγε μερικές αριστουργηματικές αφίσες. Στο εν λόγω έργο του παρουσιάζεται με αλληγορικό τρόπο μια κορυφαία σχεδιασμένη σκηνή ιστιοπλοΐας, κάτι που μάλλον φανερώνει περισσότερο τις δικές του καταβολές και τη μεγάλη ναυτική παράδοση της Γαλλίας, παρά αυτήν την Ελβετίας.
Και από την Ελβετία, πάμε λίγο παραδίπλα, στη γειτονική Ιταλία και στις εκλογές του 1953, για να βρούμε δύο αφίσες στις οποίες το μίσος περισσεύει και τελικά πρωταγωνιστεί, κλέβοντας την παράσταση και σκιάζοντας την υψηλή εικαστική τους αξία. Στη μία, φιγουράρει μια απειλητική καρικατούρα του Σοβιετικού πολιτικού Γκεόργκι Μαλένκοφ (τη χρονιά εκείνη ήταν γενικός γραμματέας του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ενωσης), που φοράει μια ποδιά στον λαιμό του και τρώει από ένα πιάτο με αποφάγια που έχουν πάνω τους γραμμένα ονόματα χωρών, όπως Πολωνία, Κορέα, Κίνα κ.λπ. Η φιγούρα πίνει, φυσικά, κόκκινο κρασί και στέκεται μπροστά από ένα επίσης κόκκινο φόντο. Το σλόγκαν λέει: «Ψηφοφόρε, θέλεις να του δώσεις να φάει και την Ιταλία;».
Η άλλη αφίσα παίζει το παιχνίδι της με παρόμοιους όρους: μια εφιαλτική καρικατούρα του Στάλιν με υπερμεγέθη μουστάκια που φοράει μια μαύρη μάσκα και ένα καπελάκι με κόκκινο αστέρι, συνοδεύεται από τον ιταλικό ιδιωματισμό «Ti conosco macherina», που σημαίνει (σε ελεύθερη απόδοση) «σε κατάλαβα – δεν μπορείς να με ξεγελάσεις». Οι δύο αυτές αντικομμουνιστικές αφίσες από την Ιταλία του 1953 αποτελούν έξοχο παράδειγμα προπαγάνδας που, για να πετύχει τους στόχους της, ρίχνει χτυπήματα «κάτω από τη ζώνη».
Η έκπληξη του Γκονζάλες
Μια εμβληματική, ιστορική πολιτική αφίσα συναντάμε και στην Ισπανία και στις γενικές εκλογές της χώρας το 1977, τις πρώτες ελεύθερες εκλογές στη χώρα από το 1936. Το PSOE, το σοσιαλιστικό/εργατικό κόμμα του μόλις 35χρονου τότε Φελίπε Γκονζάλες, έκανε την έκπληξη κερδίζοντας ένα 29% του εκλογικού σώματος, προοικονομώντας έτσι την άνοδό του στην εξουσία στις εκλογές του 1982 που τον έβαλαν στη θέση του πρωθυπουργού, μια θέση στην οποία παρέμεινε έως το 1996. Λένε μάλιστα πως η αφίσα αυτή συνέβαλε στην άνοδο του Γκονζάλες στην εξουσία και στη δημοφιλία του κόμματός του, αν και ο ίδιος είχε δηλώσει πως την έβρισκε «παιδική».
Σχεδιαστής της ήταν ο Χοσέ Ραμόν Σάντσεζ, διάσημος στη χώρα του για το έργο του στην παιδική εικονογράφηση, που με τις φαινομενικά «παιδικές» του γραμμές, μετέφερε με πολύ πετυχημένο –και καθόλα «ενήλικο» και σοφό– τρόπο ένα πολιτικό μήνυμα που βοήθησε στο να αλλάξει ριζικά μια ολόκληρη χώρα.
Σε αφίσα για τις ιταλικές εκλογές του 1953 φιγουράρει η απειλητική καρικατούρα του Σοβιετικού πολιτικού Γκεόργκι Μαλένκοφ και σλόγκαν που λέει: «Ψηφοφόρε, θέλεις να του δώσεις να φάει και την Ιταλία;».
Στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, στη χώρα που ακολούθησε επάξια τη «μητέρα» Ευρώπη στις εξελίξεις των μοντέρνων γραφικών τεχνών, συναντάμε μια χούφτα πρωτοπόρων Αμερικανών εικαστικών που άφησαν στον χώρο της πολιτικής αφίσας ένα περαστικό, αλλά ισχυρό αποτύπωμα. Γίγαντες του καλλιτεχνικού χώρου που συνεργάστηκαν με τους Δημοκρατικούς κατά τις δεκαετίες ’60, ’70 και ’80, ξεχωρίζει ανάμεσά τους ο σπουδαίος εικαστικός καλλιτέχνης Αλεξάντερ Κάλντερ (1898-1976), που ζωγράφισε μια σειρά από διάσημες αφίσες για την καμπάνια του Δημοκρατικού υποψηφίου Τζορτζ ΜακΓκόβερν στις προεδρικές εκλογές του 1972.
Οι συνολικά πέντε μεγάλες ζωγραφιές που έκανε ο Κάλντερ θέλοντας να υποστηρίξει τον ΜακΓκόβερν και την αντιπολεμική του ατζέντα σε μια εποχή που ο πόλεμος στο Βιετνάμ ακόμα μαινόταν, έγιναν γρήγορα διάσημες, όπως συνέβη και με το σλόγκαν που έγραψε σε μία από αυτές, το «McGovern For McGovernment», το οποίο έγινε ανάρπαστο σε όλη τη χώρα σε κονκάρδες και αυτοκόλλητα. Κοιτώντας αυτά τα απλά αλλά και τόσο σοφά σχεδιασμένα έργα, με διάχυτο το «μαγικό άγγιγμα» του χαρισματικού καλλιτέχνη, καταλαβαίνει κανείς πως, υπό ευνοϊκές συγκυρίες, η τέχνη μπορεί να δώσει στην πολιτική κάτι από την αδέσμευτη και ηδονική της ελευθερία.
Η μεγάλη επιτυχία τους δεν ήταν ότι πουλήθηκαν σε αμέτρητες αναπαραγωγές και εκτυπώσεις, με τα έσοδα να υποστηρίζουν την καμπάνια, αλλά και ότι έγιναν παρακαταθήκη για το μέλλον, όταν ξαναήρθαν οι σωστές συνθήκες για τη συνεργασία μεταξύ καλλιτεχνών και πολιτικών, κατά τη διάσημη προεκλογική καμπάνια του Μπαράκ Ομπάμα στις εκλογές του 2008.
Για εκλογικές καμπάνιες σχεδίασαν και τα δύο μεγάλα ονόματα της ποπ αρτ, ο Ρόι Λιχτενστάιν και ο Αντι Γουόρχολ. Ο Λιχτενστάιν, πέρα από μια διάσημη απεικόνιση του «οβάλ γραφείου» στο χαρακτηριστικό κόμικς στυλ του για την καμπάνια του Τζορτζ Κλίντον το 1992, σχεδίασε και μια αφίσα για την καμπάνια του Μάικλ Δουκάκη για τις προεδρικές εκλογές του 1988. Ο Γουόρχολ, θέλοντας και αυτός, όπως και ο Κάλντερ, να συμβάλει στην εκλογική πάλη του ΜακΓκόβερν έναντι του Νίξον στις εκλογές το 1972, έκανε μια εμπρηστική χειρονομία που έβγαλε τη γλώσσα στο πολιτικό κατεστημένο και έγραψε ιστορία. Αντί στην αφίσα που έφτιαξε να απεικονίσει τον ΜακΓκόβερν αποφάσισε να παρουσιάσει τον αντίπαλό του, τον Νίξον, με πράσινο δέρμα και κίτρινα μάτια. Κάτω από το δαιμονικό πορτρέτο, έγραψε με μαρκαδόρο: «Ψηφίστε τον ΜακΓκόβερν».
