Ο Λεύκιος Κουίνκτιος Κιγκινάτος (519 π.Χ.- 430 π.Χ.) ήταν Ρωμαίος στρατιωτικός ηγέτης. Ηταν επίσης πολίτης-στρατιώτης που, μετά τους πολέμους, επέστρεψε στα κτήματά του. Μετά την Αμερικανική Επανάσταση οι βετεράνοι του Οχάιο έδωσαν το όνομά του στην πόλη τους, το Σινσινάτι.
«Ο Κιγκινάτος θεωρείται υπόδειγμα βετεράνου στην Αμερική, όπως σε εμάς ο Φιλοκτήτης θεωρείται υπόδειγμα αναπήρου πολέμου», λέει ο ιστορικός Αλέξης Μακρής. Καθόμαστε στο Dark Side of Chocolate, επί της Σόλωνος, και συζητάμε για το βιβλίο του «Οι κήρυκες της ιδέας του έθνους. Παλαιοί πολεμιστές, ανάπηροι και θύματα πολέμου στην Ελλάδα (1912-1940). Πρόνοια, οργανώσεις, μνήμη», που κυκλοφορεί από την Εστία. Εργο που ξεκίνησε σαν διπλωματική εργασία, εξελίχθηκε σε διδακτορικό (υπό τον Σπύρο Πλουμίδη) και τώρα γίνεται βιβλίο με φωτογραφικό ένθετο.
«Διαπίστωσα ότι οι Παλαιοί Πολεμιστές ήταν παρθένο έδαφος. Κατά τον Μεσοπόλεμο αυτοί οι άνθρωποι είναι παντού. Ανοιξε μια εφημερίδα της εποχής και θα πέσεις σε κάποια αναφορά μιας οργάνωσης Παλαιών Πολεμιστών. Στις αρχές του Μεσοπολέμου έχουμε στην Ελλάδα 14.000 αναπήρους πολέμου, με τους συγγενείς των πεσόντων να ανέρχονται στις 75.000».
«Παλαιός Πολεμιστής» ήταν η επίσημη ονομασία του βετεράνου. Ο Μακρής υπολογίζει ότι τη δεκαετία 1912-22 πολέμησαν περί τις 450.000 άνδρες. Αν βάλουμε αυτό το νούμερο πλάι σε έναν πληθυσμό 5,5 εκατομμυρίων, εύκολα γίνεται αντιληπτό ότι ο Παλαιός Πολεμιστής ήταν μια καθημερινότητα. Δημιουργούνται σύνδεσμοι, αξιώνουν προνόμια από το κράτος για το οποίο πολέμησαν κι έμειναν ανάπηροι. Κάποια στιγμή θα βρεθούν, προσωρινά, υπό τη σκέπη του ΚΚΕ.
Τι λένε οι κομμουνιστές και προσελκύουν τους βετεράνους; «Μιλούν με πάθος για περισσότερα προνόμια και για φιλειρηνισμό. Επίσης, τότε ξεκινάει η αγροτική μεταρρύθμιση η οποία όμως δεν προχωράει. Τι θέλουν οι ακτήμονες; γη. Οσο αυτή δεν τους παραχωρείται, ριζοσπαστικοποιούνται. Οι κομμουνιστές συσπείρωσαν κόσμο με τις αντιπολεμικές θέσεις τους που ήταν στα όρια του αντιμιλιταρισμού. Η χωροφυλακή όμως παρακολουθούσε. Ανά 15 μέρες είχαμε δελτία απ’ όλη την Ελλάδα προς το πολιτικό γραφείο του εκάστοτε πρωθυπουργού σχετικά με τη δράση των οργανώσεων Παλαιών Πολεμιστών. Η αντιπολεμική προπαγάνδα είναι έντονη και το κράτος θέλει το κίνημα να συντριβεί. Αυτό ξεκινάει με την πρώτη κυβέρνηση σε αβασίλευτη δημοκρατία του Παπαναστασίου το 1924, ο οποίος διαλύει οργανώσεις Παλαιών Πολεμιστών. Το Κατοχυρωτικό του Παπαναστασίου, ότι δηλαδή δεν μπορείς να μιλάς εναντίον της δημοκρατίας που είναι πλέον κατοχυρωμένη, χρησιμοποιήθηκε κατά των κομμουνιστών. Ακολούθησε κατασταλτική πολιτική μέσα στο 1925, από τη Χωροφυλακή και τον Στρατό, με αποφάσεις του Πρωτοδικείου Αθηνών».
«Διαπίστωσα ότι οι Παλαιοί Πολεμιστές ήταν παρθένο έδαφος, κυρίως, όμως, ότι κατά τον Μεσοπόλεμο αυτοί οι άνθρωποι είναι παντού».
Αρα, τα αιτήματά τους δεν ικανοποιούνται; «Διέλυσαν τις οργανώσεις τους σε εκείνη τη φάση αλλά στους ίδιους έδωσαν συντάξεις, πήραν και γη κάποιοι. Με την οικονομική κρίση του 1929-32 όμως, πολλοί θα μείνουν άνεργοι. Συστήνονται νέες οργανώσεις, το ιδεολογικό πρόσημο των οποίων είναι πλέον ο αντιβενιζελισμός. Οι βενιζελικοί ασχολήθηκαν με τους πρόσφυγες και αγνόησαν τους Παλαιούς Πολεμιστές».
Κάπου εκεί ο στρατηγός Κονδύλης, βετεράνος ο ίδιος και πρώην πρωθυπουργός, θα προσεταιριστεί τους Παλαιούς Πολεμιστές. Ομως ο Κονδύλης θα πεθάνει τον Ιανουάριο του 1936. Και μετά έρχεται ο Μεταξάς. «Εδώ», τονίζει ο Αλέξης Μακρής, «θα γίνει κάτι περίεργο. Ο Μεταξάς θα οδηγήσει στην πρόσληψη 6.000 Παλαιών Πολεμιστών μέσα σε ένα χρόνο. Εως τότε είχαν προσληφθεί μόλις 300! Ωστόσο για τον Μεταξά οι Παλαιοί Πολεμιστές δεν ήταν παράδειγμα. Δεν τους συνάντησε ποτέ, δεν είδε μια αντιπροσωπεία τους. Για τους Επίστρατους του 1916 (σ.σ. φιλοβασιλική, παραστρατιωτική οργάνωση κατά των φιλελεύθερων αστών και της ξένης επέμβασης), που είναι το πρώτο παλαιοπολεμιστικό κίνημα στην Ελλάδα, γράφει ότι είναι η «χρυσή ζύμη του ελληνικού λαού», όμως αυτοί που οργανώνονται από το 1922 και μετά δεν έχουν σχέση με τους Επίστρατους του 1916. Είναι είτε κομμουνιστές είτε ενδιαφέρονται για το συντεχνιακό τους συμφέρον. Ο Μεταξάς δεν τους συμπαθεί καθόλου. Στο τέλος, βέβαια, έγιναν όλοι μεταξικοί».
Η δουλειά του Αλέξη Μακρή σχετίζεται με τη μνήμη του πολέμου στην Ελλάδα. Επ’ αυτού, μου λέει κάτι ενδιαφέρον: «Η μνήμη του πολέμου στην Ελλάδα ξεκινάει το 1912, με τους πρώτους πεσόντες. Το 1913 η Ιερά Σύνοδος ορίζει ότι η γιορτή της Σταυροπροσκυνήσεως θα είναι Ημέρα Πεσόντων. Δεν θα συμβεί όμως ποτέ στην πράξη αυτό. Υπάρχουν ωστόσο αναφορές ότι το πρώτο Σάββατο της Σαρακοστής, που είναι των Αγίων Θεοδώρων (στρατιώτες άγιοι και οι δύο), ήταν έθιμο να πηγαίνει ο κόσμος στους τάφους των ενδόξων νεκρών. Από το 1912 αρχίζουν αυθόρμητα να πηγαίνουν στους τάφους απλών πολεμιστών. Το 1925 ο Πάγκαλος ορίζει ότι την Κυριακή μετά το Ψυχοσάββατο θα γίνονται μνημόσυνα των εν πολέμω πεσόντων. Η μέρα μνήμης του πολέμου στον Μεσοπόλεμο στην Ελλάδα ήταν αυτή. Δεν ήταν κάποια σταθερή ημερομηνία, ήταν με βάση το θρησκευτικό ημερολόγιο και όχι κάποια μάχη. Αυτό είναι μια βαλκανική ιδιαιτερότητα: οι Ρουμάνοι έχουν την ημέρα της Αναλήψεως, οι Βούλγαροι του Αρχάγγελου Μιχαήλ. Δηλαδή είναι η Ορθοδοξία από πίσω. Ωσπου ήρθε το Μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτου το 1932, ενώ, σταδιακά, από τα τέλη δεκαετίας του ’20 εμφανίζονται σε παρελάσεις ανάπηροι και παλαιοί πολεμιστές. Δεν τους βλέπει πια με τόση καχυποψία και το κράτος διότι έχουν ξεκόψει από το ΚΚΕ. Είναι νομιμόφρονες αλλά όχι απαραίτητα εθνικόφρονες».
Κάτι τελευταίο: τα περίπτερα, παραδοσιακά, δεν δίνονταν σε αναπήρους πολέμου; «Το 1786, ο αυτοκράτορας Ιωσήφ Β΄ αποφασίζει να ληφθούν μέτρα πρόνοιας για τις οικογένειες των αναπήρων του στρατεύματος στις οποίες και παραχωρεί το μονοπώλιο του καπνού σε ορισμένες περιοχές. Ετσι έφτιαξαν τα ταμπάκ κιοσκ, που υπάρχουν και σήμερα στην Ευρώπη. Και στην Ελλάδα, τα πρώτα περίπτερα ανήκαν στους καπνοπώλες. Μετά τους Βαλκανικούς o Δήμος Αθηναίων προτείνει να δοθούν περίπτερα σε αναπήρους πολέμου. Από το 1914 η απόφαση λαμβάνεται πλέον από το υπουργείο Εσωτερικών. Οι ανάπηροι και τα θύματα πολέμου απέκτησαν επί Πάγκαλου το δικαίωμα της λιανικής μονοπώλησης καπνού σε πόλεις κάτω των 10.000 κατοίκων.
Τα περίπτερα, με διεύρυνση των προϊόντων τους σταδιακά, διατηρήθηκαν ως μέτρο τουλάχιστον για αναπήρους πολέμου και συγγενείς πεσόντων, έως το… μνημόνιο. Από το 2014 και μετά, ένα ποσοστό πάει σε αναπήρους γενικά και ένα άλλο ποσοστό σε θύματα πολέμου (της Κύπρου π.χ.). Το βασικό πλεονέκτημα για το κράτος ήταν ότι δίνοντας αυτές τις άδειες δεν πλήρωνε συντάξεις. Tο περίπτερο ήταν πιο οικονομικό για το κράτος».