ΜΑΡΙΝΑ ΠΕΤΣΑΛΗ
Δεν ήταν μέθη
εκδ. Εστίας, 2023, σελ. 462
Επανειλημμένα υπουργός Οικονομικών –και για λίγο Εξωτερικών– πριν, κατά τη διάρκεια και μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, πρώτος διοικητής της Τράπεζας της Ελλάδος και πρωθυπουργός κατά τη λήξη του Εμφυλίου, το 1949-50, ο Αλέξανδρος Διομήδης (1874-1950) είναι κυρίως γνωστός ως στενός συνεργάτης του Ελευθερίου Βενιζέλου για τα οικονομικά, επί μια τουλάχιστον εικοσαετία (1912-1932). Γόνος παλαιάς σπετσιώτικης οικογένειας αγωνιστών καραβοκυραίων, ήταν εγγονός από μεν την πλευρά του πατέρα του ενός από τους πρώτους συνταγματολόγους, του καθηγητή (Γκίκα) Διομήδη-Κυριακού (1811-1869), από δε την πλευρά της μητέρας του, μιας άλλης κορυφαίας φυσιογνωμίας της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου μας, του Βασιλείου Οικονομίδη (1814-1894), ιδρυτή του κλάδου της πολιτικής δικονομίας και μεγάλου γλωσσοπλάστη (σε αυτόν οφείλεται μεταξύ άλλων η λέξη «δικαιοπραξία»).
Καθώς ο πατέρας του, πρόεδρος του Μεικτού Δικαστηρίου της Αλεξάνδρειας, έλειπε πολλά χρόνια από την Αθήνα και ο παππούς του Διομήδης-Κυριακού είχε πεθάνει σχετικά νέος, ο μικρός Αλέξανδρος μεγάλωσε στο σπίτι του Βασιλείου Οικονομίδη, μια επιβλητική μονοκατοικία στη συμβολή των οδών Φιλελλήνων και Ξενοφώντος στο Σύνταγμα. Σε αυτήν παρήλαυνε κάθε βράδυ η αφρόκρεμα της εκκολαπτόμενης αστικής διανόησης της Αθήνας, από τον Στέφανο Κουμανούδη και τον Κωνσταντίνο Παπαρρηγόπουλο, έως τον Παύλο Καλλιγά και τον Νικόλαο Φιλάρετο.
Το ειδύλλιο ξεκίνησε στο Βερολίνο, όταν ο μετέπειτα πρωθυπουργός σπούδαζε νομικά και εκείνη ονειρευόταν μια λαμπρή καριέρα στο θέατρο.
Το βιβλίο της Μαρίνας Πετσάλη, κόρης του ιστορικού Νίκου Πετσάλη-Διομήδη (1943-2013), ο οποίος ήταν μικρανιψιός του Αλέξανδρου Διομήδη, είναι αφιερωμένο σε μιαν εντελώς άγνωστη πτυχή της πολυτάραχης ζωής του σπουδαίου αυτού ανθρώπου: τον μακροχρόνιο δεσμό του με μια λεπτεπίλεπτα όμορφη ξανθιά Γερμανίδα, μικροαστικής προέλευσης, την οποία γνώρισε στο ταμείο ενός θεάτρου στο Βερολίνο, το 1895. Ο Διομήδης σπούδαζε τότε νομικά στη Γερμανία και με τον στενό φίλο και συμφοιτητή του Νικόλαο Χατζηπέτρο, παιδί εμπόρων από τη Βάρνα, «ανακάλυπταν» από κοινού τα «μυστικά» της «τρίτης», όπως την αποκαλούσε, πόλης του τότε κόσμου (υποθέτω μετά το Παρίσι και το Λονδίνο).
Ο καγκελάριος Μπίσμαρκ είχε πεθάνει και υπό την αυταρχική ηγεσία του κάιζερ Γουλιέλμου Β΄, η γερμανική αυτοκρατορία διεκδικούσε πρωταγωνιστικό ρόλο στην παγκόσμια σκηνή, όχι μόνο μέσω της στρατιωτικής ισχύος της, αλλά και χάρη στην αδιαμφισβήτητη ακτινοβολία των διάσημων πανεπιστημίων της. Και ναι διεξάγονταν ανόθευτες κατ’ αρχήν εκλογές, με καθολική μάλιστα ψηφοφορία, πλην όμως, για τα μείζονα, η κυβέρνηση δεν λογοδοτούσε στη Βουλή, αλλά στον κάιζερ. Παρ’ όλα αυτά, υπήρχε κατ’ αρχήν ελευθεροτυπία, με τις εφημερίδες να ασκούν κριτική στους κυβερνώντες, βέβαια εντός ορισμένων ορίων.
Η συγγραφέας αναφέρει, για παράδειγμα, την περίφημη υπόθεση Eulenburg, το 1897, όταν ένας ιδιότυπος αναρχικός, νοσταλγός της αρχαίας ελληνικής παιδεραστίας και εκδότης του πρώτου, όπως φαίνεται, φιλομοφυλικού περιοδικού, του «Der Eigene» («O ιδιογενής»), κατήγγειλε την υποκρισία κάποιων ισχυρών, που έκρυβαν την ομοφυλοφιλία τους, προκειμένου να πετύχει την αποποινικο-ποίηση της τελευταίας.
Υποστήριξη
Το αντικείμενο του πόθου –όχι όμως και απαραιτήτως του έρωτα– του Αλέξανδρου Διομήδη ονομαζόταν Ελένη Ντάνενμπεργκ, ήταν τρία χρόνια νεότερή του και φιλοδοξούσε να γίνει ηθοποιός.
Ο Διομήδης την ενίσχυε σε αυτό με συμβουλές, ηθική συμπαράσταση και χρήματα, τα οποία η Ελένη –το «Λένχεν» του, όπως την αποκαλούσε χαϊδευτικά– δεν δίσταζε να του ζητεί κάθε τόσο ευθέως. Το έκανε ακόμη και ως πρωθυπουργός, το 1949, όταν η παντρεμένη από χρόνια με τον παλαιό φίλο του Χατζηπέτρο(!) Ελένη απευθύνθηκε σε αυτόν· φρόντισε τότε να της φτάνει τακτικά στο υπό σοβιετικό έλεγχο τμήμα του Βερολίνου ένα δέμα της CARE, με τρόφιμα και είδη πρώτης ανάγκης.
Οι επιστολές της Ελένης
Το βιβλίο της Μαρίνας Πετσάλη είναι μια μυθοπλασία, η οποία στηρίζεται σε τεκμήρια που η ίδια άντλησε από το οικογενειακό αρχείο. Κορμός τους ήταν οι επιστολές που η Ελένη ταχυδρομούσε στον Αλέξανδρο, περίπου έως το τέλος. Αν και δεν σώθηκαν οι απαντήσεις του Διομήδη, ο αναγνώστης σχηματίζει μιαν αρκετά πλήρη εικόνα για τη σχέση του ζεύγους, από τα νεανικά χρόνια τους έως τα γεράματα. Μια σχέση προδήλως άνιση, αφού οι δύο εραστές ανήκαν πολιτιστικά και κοινωνικά σε εντελώς διαφορετικούς κόσμους. Κάτι που εξαρχής θεωρούσαν δεδομένο και περίπου εκ φύσεως αμετάβλητο. Θέμα γνωριμίας, για παράδειγμα, της Ελένης με την οικογένεια Διομήδη δεν τέθηκε ποτέ, το δε ενδεχόμενο ενός γάμου ούτε καν συζητήθηκε, ακόμη και πριν από το 1914, όταν ο Διομήδης σαραντάρης πλέον, παντρεύτηκε ως υπουργός Οικονομικών στην Αθήνα, με κουμπάρο τον Ελευθέριο Βενιζέλο.
Δεν είναι τόσο οι επιστολές της Ελένης που προσδίδουν στο βιβλίο το ιδιαίτερο ενδιαφέρον του: επαναλαμβανόμενες και σε μεγάλο βαθμό βαρετές, αντανακλούν τον χαρακτήρα μιας κοπέλας που, αφού απέτυχε επαγγελματικά, συμβιβάστηκε με τη μοίρα της ανεχόμενη μάλιστα, όπως και τόσες άλλες συμπατριώτισσές της, την άνοδο του Χίτλερ. Τουναντίον, αξιοπρόσεκτα είναι τα «συμπαρομαρτούντα» των επιστολών της, δηλαδή η ιστορία με την οποία η Μαρίνα Πετσάλη τις περιβάλλει με μεγάλη επιδεξιότητα. Είτε πρόκειται για το Βερολίνο με τους ατέλειωτους περιπάτους στην περιώνυμη λεωφόρο Unter der Linden, στη Lietzensee και την Kurfürstendamm, είτε για το Παρίσι και την Αθήνα, με τα καφενεία, τα θέατρα και τα πάρκα τους στο γύρισμα του 19ου προς τον 20ό αιώνα, ο αναγνώστης παίρνει μια γεύση ενός κόσμου που έφυγε βέβαια οριστικά, αλλά που επηρέασε άμεσα τη ζωή των παππούδων και των γονέων του.
Αντιλαμβάνεται όμως ακόμη και μια κατάσταση πνευμάτων, μέσα στην οποία η θέση της γυναίκας ως παθητικού όντος –«σκεύους ηδονής», θα έλεγαν οι σύγχρονες φεμινίστριες– χωρίς προσωπικότητα, με φιλοδοξίες που γρήγορα εξατμίζονταν μπρος στη σκληρότητα της ζωής, πραγματικά σοκάρει. Σοκάρει επίσης πώς ένα από τα ανοιχτότερα πνεύματα της εποχής του, ο Αλέξανδρος Διομήδης, δεν δυσανασχετεί με αυτή την ανισότητα, αλλά τη θεωρεί περίπου φυσιολογική.
Προσωπικά μυστικά
«Αυθεντικό εκπρόσωπο της αστικής τάξης» χαρακτηρίζει τον Αλέξανδρο Διομήδη ο Νίκος Παντελάκης, επίσης μικρανιψιός του, στην υποδειγματική βιογραφία που του αφιέρωσε (Μεταμεσονύκτιες εκδόσεις, 2018). Το βιβλίο της Μαρίνας Πετσάλη επιβεβαιώνει τον χαρακτηρισμό, αναδεικνύοντας μια πτυχή της ζωής των επιφανών ανδρών της γενιάς εκείνης, που οι κοινωνικές συμβάσεις δίσταζαν έως τώρα να αποκαλύψουν.
Κοσμοπολίτης σε περιόδους εθνικής εσωστρέφειας και αποκοπής της Ελλάδας από τις ευρωπαϊκές εξελίξεις, ο Αλέξανδρος Διομήδης είχε τη μοναδική ικανότητα να συμπυκνώνει την ουσία των μεγάλων πολιτικών διλημμάτων. Ιδού ένα δείγμα υποδειγματικής γραφής από μια επιστολή προς φίλο του, το 1945, όπως τη μετέγραψε στη δημοτική η Μαρίνα Πετσάλη (σελ. 435): «Είμαι 75 ετών πια. Εχω πίσω μου δεκαετίες παρατήρησης και ανάλυσης και έχω καταλήξει πως είναι απλά τα πράγματα. Τα κράτη που υπερνίκησαν κατά καιρούς τις κρίσεις της ιστορίας τους και επέζησαν θανάσιμων αγώνων, το πέτυχαν διότι συμβίβασαν τα δύο άκρα και με επίμονη προσπάθεια απέκτησαν κάποια ισορροπία, η οποία πότε κλίνει προς τα δεξιά και πότε προς τα αριστερά. Δεν επεδίωξαν ποτέ το απόλυτο. Η Αγγλία, η Γαλλία, το Βέλγιο, η Ολλανδία ή η Ελβετία είναι αυτό που ονομάζω έθνη εξελικτικά. Εξ ενστίκτου αντιμετωπίζουν κάθε ακραία αντίληψη με καχυποψία, σκέπτονται και δεν σύρονται από το πάθος, με αποτέλεσμα να ζουν με σχετική τουλάχιστον κοινωνική γαλήνη και το κράτος εκεί να έχει ανώτερο κύρος. Επιζούν πολύ μεγαλύτερο διάστημα από εκείνα τα κράτη που στερούν στους αντιφρονούντες το δικαίωμα στη ζωή και κηρύσσουν εκτός νόμου τους αντίθετους. Οσοι το έκαναν αυτό –όπως πρόσφατα η Γερμανία– αφού πέρασαν από κλονισμό σε κλονισμό και από τη μια μυστικοπάθεια στην άλλη, καταποντίστηκαν. Ο δογματισμός στην πολιτική μου φαίνεται επικίνδυνος, η σκέψη δε των αρχαίων, που αμφιβάλλει και μετριάζει, μου φαίνεται πολύ ασφαλέστερη μέθοδος για τη διάγνωση των ανθρώπινων πραγμάτων […]».
Ο κ. Ν. Κ. Αλιβιζάτος είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.