ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΑΝΑΝΙΑΔΗΣ,
ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΚΟΥΛΟΥΡΗ,
ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ (επιμ.)
Εθνικισμός και ετερότητα. Τιμητικός τόμος για τον Στέφανο Πεσμαζόγλου
εκδ. Αλεξάνδρεια, 2022, σελ. 382
Ο Στέφανος Πεσμαζόγλου, ομότιμος καθηγητής του Παντείου, είναι ένας από τους πιο αναγνωρίσιμους διανοούμενους στην Ελλάδα εδώ και σχεδόν μισό αιώνα. Είναι επίσης αναγνωρίσιμη φιγούρα στους κύκλους Τούρκων, Βρετανών και άλλων διανοουμένων. Η αναγνώριση δεν οφείλεται μόνο στο εύρος και στη διάρκεια της συμμετοχής του στη δημόσια σφαίρα, αλλά και στα αισθήματα φιλίας που ο ίδιος εμπνέει. Το αισθάνεται κανείς αυτό πολύ σύντομα αφού τον συναντήσει. Ο τιμητικός τόμος για τον Πεσμαζόγλου είναι μια «κατάθεση φιλίας και τεκμήριο αναγνώρισης της παρουσίας του στην ελληνική και διεθνή ακαδημαϊκή κοινότητα από τη δεκαετία του ’70 μέχρι τις μέρες μας», όπως γράφουν οι επιμελητές του τόμου (Γ. Ανανιάδης, Χ. Κουλούρη, Σ. Παπαγεωργίου).
O Πεσμαζόγλου διακρίνεται από «κοσμοπολίτικη αλληλεγγύη» όχι μόνο προς τους συμπατριώτες του, αλλά και προς άλλους, μη Ελληνες, κατοίκους της Μεσογείου (B. Robbins). Σωστή κρίση. Το πρώτο βιβλίο του, άλλωστε, αφορούσε τη νεοπαγή δημοκρατία στην Πορτογαλία και στην Ισπανία (1986), ενώ άλλο, δίτομο έργο του, αφορούσε τις αμοιβαίες εικόνες Τουρκίας και Ευρώπης (1993). Ταγμένος στην ανανεωτική Αριστερά, ο Πεσμαζόγλου δικαιούται τον ίδιο χαρακτηρισμό που o N. Aλιβιζάτος αποδίδει στον Γ. Θεοτοκά ως έντιμο διανοούμενο που «είχε θέσει ως σκοπό της ζωής του να κατασκευάζει γέφυρες που ενώνουν (…) όλους όσους συμμερίζονται τις θεμελιώδεις αξίες της σύγχρονης δημοκρατίας».
Παρότι ο Πεσμαζόγλου καλλιέργησε διαφορετικές κοινωνικές επιστήμες, με βάση το έργο του αναγνωρίζεται καλύτερα ως ιστορικός των ιδεών και των νοοτροπιών, είτε πρόκειται για αναλυτικές ιδέες (θεωρίες κέντρου – περιφέρειας) είτε για ιδεολογίες και κινήματα (εθνικισμός). Συχνά στο έργο του ο Πεσμαζόγλου εκκινώντας από μια πολύ συγκεκριμένη ιδέα, αναδείκνυε γενικότερα σύνολα ιδεών, αλλά και τις αποσιωπήσεις τους. Αντιστοίχως, οι συγγραφείς του συλλογικού τόμου δεν σχολιάζουν το έργο του τιμώμενου, αλλά παίρνουν μια ιδέα ή ένα σύνολο ιδεών, αναζητώντας γενικότερες διεργασίες. Είναι χαρακτηριστικά τα θέματα που αναλύουν: «Ελλην, Ρωμηός, Γραικός» (Σ. Ζουμπουλάκης), το ρήμα «ένι» (Λ. Εμπειρίκος – Ν. Σιγάλας), η νεώτερη «Ελλάδα» σε βρετανικά βιβλία πριν και μετά το 1821 (Γ. Γιαννουλόπουλος), η εβραϊκή κοινότητα της Χαλκίδας τον 19ο αιώνα (Λ. Μπαλτσιώτης), το έργο του βενιζελικού διανοητή και πολιτικού Α. Γ. Μπακάλμπαση (Σ. Τσιλένης – Κ. Δαφνά), οι Τούρκοι στα ελληνικά εγχειρίδια του Δημοτικού (D. Demirözü), o λόγος της ελληνικής Ακροδεξιάς για τον «Αλλο» (Β. Γεωργιάδου), ο αντισημιτισμός και ο φυλετικός λόγος ελληνικών ακροδεξιών οργανώσεων στον Μεσοπόλεμο (Δ. Παπαδημητρίου), διεθνείς και εγχώριες ιδέες και πρακτικές για την αποκατάσταση των προσφύγων στην Ελλάδα μετά το 1922 (Λ. Βεντούρα), η στάση της Ε.Ε. και της Ελλάδας απέναντι στους πρόσφυγες μεταξύ 1990-2018 (Δ. Χριστόπουλος), «μετανάστευση, ταυτότητα, ετερότητα και κυριαρχία» στη σύγχρονη κοινωνική θεωρία (Χ. Ηλιάδης), η φροντίδα του ξένου σε αντιδιαστολή με τη «μερικευτική αλληλεγγύη και αυτοπροστασία» στη διάρκεια της πανδημίας (Ε. Παπαταξιάρχης), οι κυρίαρχες ελληνικές στάσεις στις διενέξεις για το Αιγαίο, την Κύπρο και τη Μακεδονία (Α. Ηρακλείδης), το επίσημο «αφήγημα» της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής από το 1991 έως σήμερα και η συμφωνία των Πρεσπών (Σ. Βαλντέν), η υπέρβαση του εθνικιστικού «υποδείγματος» στην Ελλάδα και στην Τουρκία (Η. Μήλλας), η ανασφαλής και διχασμένη ελληνική εθνική ταυτότητα (Θ. Λίποβατς) και η ηθική της πολιτικής ευθύνης στον Μερλό-Ποντί με κριτήριο, όχι τις προθέσεις, αλλά τις πράξεις (Γ. Φαράκλας).
Η συνέντευξη
Πέραν αυτών, οι αναγνώστες του τόμου θα απολαύσουν την εικοσασέλιδη συνέντευξη-ποταμό του τιμώμενου προς τους επιμελητές του τόμου. Σε αυτήν ξεδιπλώνεται η πορεία του Πεσμαζόγλου από τα μαθητικά και φοιτητικά του χρόνια έως σήμερα, μια πορεία που ο ίδιος σχολιάζει σε αλληλεπίδραση με τις ιδεολογικές και πολιτικές, ελληνικές και διεθνείς, εξελίξεις των τελευταίων εξήντα ετών. Με τον γνωστό, χειμαρρώδη, ειλικρινή, αυτοσαρκαστικό και διεισδυτικό, «Πεσμαζόγλειο» τρόπο του.
* Ο κ. Δημήτρης Α. Σωτηρόπουλος είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αθηνών και κύριος ερευνητής του ΕΛΙΑΜΕΠ.