ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΚΟΛΛΙΑ
Στα χρόνια του Χρήστου Λαμπράκη
Μαρτυρίες και αφηγήσεις για τον Δημοσιογραφικό Οργανισμό Λαμπράκη, 1957-2017
εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2023, σελ. 763
Το ογκώδες βιβλίο της δημοσιογράφου Ελευθερίας Κόλλια για τον Δημοσιογραφικό Οργανισμό Λαμπράκη (ΔΟΛ) αναφέρεται στην περιπετειώδη διαδρομή του Συγκροτήματος, από το 1957, όταν ανέλαβε τη διοίκησή του ο Χρήστος Λαμπράκης, έως την κατάρρευσή του, το 2017. Ο αναγνώστης μπορεί να το διαβάσει είτε ως χρονικό για την άνοδο και την πτώση του μεγαλύτερου εκδοτικού συγκροτήματος της χώρας, είτε ως απόπειρα βιογραφίας του Χρήστου Λαμπράκη, του επιδραστικότερου ίσως παράγοντα της πολιτικής και της πολιτιστικής ζωής της Ελλάδας, κατά το δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα.
Το βιβλίο περιλαμβάνει τις μαρτυρίες 61 ανδρών και γυναικών που, άμεσα ή έμμεσα, συνδέθηκαν επαγγελματικά με τον ΔΟΛ και τα έντυπά του. Οι συνεντεύξεις που παραχώρησαν στη συγγραφέα είναι, δίχως άλλο, το ζωντανότερο κομμάτι του χρονικού, καθώς φωτίζουν πολλές σελίδες μιας από τις πιο ενδιαφέρουσες περιόδους του Τύπου, στην Ελλάδα και διεθνώς: το πέρασμα από τη λινοτυπία στη φωτοσύνθεση, από τη φωτοσύνθεση στην ψηφιακή τεχνολογία και από την τελευταία στα social media. Επρόκειτο, προφανώς, για κοσμογονικές αλλαγές, η έγκαιρη προσαρμογή στις οποίες ήταν προφανώς sine qua non όρος για την επιβίωση κάθε εκδοτικής επιχείρησης.
Ο Χρήστος Λαμπράκης (1934-2009) κληρονόμησε το «Βήμα» και τα «Νέα» από τον πατέρα του, όταν αυτός πέθανε ξαφνικά, τον Αύγουστο του 1957. Ηταν μόλις 23 ετών και βρισκόταν στο Λονδίνο, όπου είχε πάει για σπουδές. «Αλλά τι σπουδές ήταν αυτές!», μαρτυρεί η αδελφή του Λένα Σαββίδη. «Δεν έχανε μπαλέτο, όπερα, θέατρο […]. Πήγαινε να βγάλει το μαντίλι από την τσέπη του όταν ερχόταν στην Αθήνα και πέφτανε τα εισιτήρια από τις παραστάσεις!».
Για την περίοδο εκείνη της ενηλικίωσης του Λαμπράκη και τις ιδιαίτερες συνθήκες κάτω από τις οποίες διαδέχθηκε τον πατέρα του, η Ελευθερία Κόλλια δεν μας λέει πολλά, αν και υπάρχουν χρήσιμες μαρτυρίες (δημοσιευμένες, όπως οι αναμνήσεις της Δάφνης Βουρλούμη-Οικονόμου, παιδικής φίλης του). Θα άξιζε ωστόσο ο μελλοντικός βιογράφος του να εγκύψει περισσότερο, διότι η μετάβαση από πατέρα σε γιο δεν ήταν όσο ανέφελη συνήθως παρουσιάζεται.
Η Γενιά του Τριάντα
Θα σταθώ στο εντυπωσιακό «άνοιγμα» που πραγματοποίησε ο Χρήστος Λαμπράκης μόλις ανέλαβε προς τους πρωτεργάτες της Γενιάς του Τριάντα: Βενέζης, Τερζάκης, Κ.Θ. Δημαράς, Θεοτοκάς, όλοι στα πενήντα τους τότε, ξεκίνησαν ή συνέχισαν παλαιότερες τακτικές συνεργασίες, με τη μορφή εβδομαδιαίων επιφυλλίδων αλλά και τακτικού σχολιασμού των εξελίξεων. Εκείνα τα χρόνια, πολύ προτού ιδρυθεί η Ενωση Κέντρου, το 1961, οι κυκλοφορίες του «Βήματος» και των «Νέων» εκτοξεύτηκαν. Η έκδοση των «Εποχών» (1963-1967), μηνιαίας επιθεώρησης υψηλότατων προδιαγραφών, με την οποία συνεργάστηκαν και πολλοί διανοούμενοι της ευρύτερης Αριστεράς, ήταν η κορυφαία στιγμή της πνευματικής ηγεμονίας του Συγκροτήματος, λίγο προτού ανακόψει την «άνοιξη» της δεκαετίας του 1960 το πραξικόπημα της χούντας. Αμέσως κατόπιν, τη συγγραφέα απασχολεί αν καλώς ή κακώς το «Βήμα» και τα «Νέα» εξακολούθησαν να εκδίδονται, μετά την 21η Απριλίου. Νομίζω ότι η Ιστορία απάντησε από καιρό στο ερώτημα αυτό: όαση για την ανάπτυξη του αντιδικτατορικού φρονήματος, το Συγκρότημα, εκείνα τα χρόνια ήταν ο κατ’ εξοχήν κόμβος επικοινωνίας όσων στράφηκαν κατά τον συνταγματαρχών. Από τις ανακοινώσεις για εκδηλώσεις της ΕΚΙΝ και της ΕΜΕΠ και για παρουσιάσεις βιβλίων «με νόημα», που δημοσίευε συστηματικά στη στήλη του ο Μηνάς Παπάζογλου, έως τις μεγάλες δίκες των αντιστασιακών, με τις καταγγελίες των βασανιστηρίων, η φλόγα της ελευθερίας διατηρήθηκε αναμμένη χάρη και στο κουράγιο μερικών τολμηρών δημοσιογράφων. Ακόμη θυμάμαι τη συγκλονιστική απολογία του Σάκη Καράγιωργα στο στρατοδικείο, όπως μας την μετέφεραν ο Πάνος Λουκάκος και ο Νίκος Κακαουνάκης, τον Απρίλιο του 1970.
Η άνοδος και η πτώση του Συγκροτήματος που γιγαντώθηκε στα χέρια του Χρήστου Λαμπράκη και κατέρρευσε αμέσως μετά τον θάνατό του.
Δίκαια, συνεπώς, το Συγκρότημα διεκδίκησε τα πρωτεία και μετά την πτώση της δικτατορίας. Λίγο πριν και μετά την άνοδο του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία και αφού αντιμετώπισε με επιτυχία μια σημαντική κρίση ρευστότητας –παραδόξως, η συγγραφέας δεν αναφέρει τη συνδρομή του Βαρδή Βαρδινογιάννη για το ξεπέρασμά της– το Συγκρότημα εξελίχθηκε σε βασικό εκφραστή της γραμμής της «Δημοκρατικής Παράταξης». Και τούτο παρά την εμφάνιση ως βασικών ανταγωνιστών της «Ελευθεροτυπίας» του Κίτσου Τεγόπουλου, του «Εθνους» του Γιώργου Μπόμπολα και της «Αυριανής» των αδελφών Κουρή, της πιο χυδαίας εκείνης εκδοχής του πασοκικού λαϊκισμού.
Ξεχωριστό ενδιαφέρον σε αυτή τη συγκυρία παρουσιάζει η σχέση του Χρήστου Λαμπράκη με τον Ανδρέα Παπανδρέου. Οπως καταθέτει ο Ευάγγελος Βενιζέλος, ο Λαμπράκης «ήξερε πάρα πολύ καλά τα όριά του και τι σημαίνει να είσαι λαοπρόβλητος ηγέτης». Από την άλλη, ωστόσο, θεωρούσε ότι, έχοντας συμβάλει ο ίδιος, περισσότερο ενδεχομένως από κάθε άλλον, στην ιστορική συνέχεια της δημοκρατικής παράταξης, αυτή, κατά κάποιον τρόπο, «του ανήκε» (σελ. 302). Εξ ου και η ψυχρότητα των σχέσεων Λαμπράκη – Παπανδρέου. Η ίδια ψυχρότητα συνεχίστηκε και με τον Κώστα Σημίτη για άλλους λόγους, παρότι το Συγκρότημα είχε ταχθεί αναφανδόν με το μέρος του στη μάχη για τη διαδοχή του Ανδρέα.
Η κατάρρευση
Τα κεφάλαια του βιβλίου που αναφέρονται στο σκάνδαλο Κοσκωτά και την κατάρρευση του Συγκροτήματος είναι δίχως άλλο από τα πιο ενδιαφέροντα. Θα σταθώ στην κατάρρευση, καθώς τα σχετικά περιστατικά δεν είναι ευρύτερα γνωστά. Είναι κρίμα που από το βιβλίο απουσιάζει ο Γιάννης Μάνος, έμπιστος σύμβουλος του Χρήστου Λαμπράκη, κατά την τελευταία περίοδο της ζωής του, που με δικές του ενέργειες επιχειρήθηκε, μετά τη χρηματιστηριακή κρίση του 1999-2000, η σύνδεση του ΔΟΛ με το συγκρότημα της ισπανικής El País και τη γαλλική Le Monde. Θα μπορούσε να μας εξηγήσει γιατί η απόπειρα εκείνη και η είσοδος στο διοικητικό συμβούλιο του ΔΟΛ του Χουάν-Λουίς Θεμπριάν και του Ζαν-Μαρί Κολομπανί, έμειναν χωρίς συνέχεια. Μήπως γιατί την προσπάθεια εκείνη την τορπίλισε ο Σταύρος Ψυχάρης, η επιρροή του οποίου στο Συγκρότημα είχε μεγαλώσει; Αυτό τουλάχιστον ισχυρίζεται ο Χρήστος Μεμής, διευθυντής τότε των «Νέων». Γι’ αυτόν, ο Ψυχάρης «έδειχνε θετικός, αλλά στην πραγματικότητα καθυστερούσε [τη διαπραγμάτευση] όσο μπορούσε. Ηθελε δικό του τον ΔΟΛ μετά τον Λαμπράκη. Οπως και τελικώς έγινε» (σελ. 658).
Η συγγραφέας μας θυμίζει σειρά επεισοδίων, όπως αυτό με τη διαβόητη «γάτα των Ιμαλαΐων», που δείχνουν ότι ο Ψυχάρης, όσο και αν προσπάθησε, δεν μπορούσε να σώσει το Συγκρότημα. Αν και υπέκυψε στον εκβιασμό του ΣΥΡΙΖΑ που ήθελε να επιβάλει ως ισχυρό άνδρα στο Συγκρότημα έναν εκλεκτό του (περίπτωση Μουλόπουλου), τελικά δεν τα κατάφερε, γιατί δεν διέθετε ούτε το κύρος, ούτε βέβαια την παιδεία του Λαμπράκη για να παίξει τον ρόλο του Λαμπράκη.
Το τέλος του, όταν βαριά άρρωστος και ίδιος έχασε και την προσωπική περιουσία του, ήταν τραγικό. Η μαρτυρία του Γιάννη Πρετεντέρη, τα λέει όλα: τον Ιανουάριο του 2017, λίγο προτού διοριστεί ειδική διαχείριση στο Συγκρότημα, τον φώναξε ο Ψυχάρης στο γραφείο του: «”Μαθαίνω ότι οργανώνεται κίνημα για να μου πάρετε την εφημερίδα…”. Αλλού γι’ αλλού», σχολιάζει ο γνωστός αρθρογράφος. Και συνεχίζει: «Στον κόσμο του. Δυστυχώς (και τώρα το λέω με λύπη) εκνευρίστηκα. “Τι να σου πάρουμε; Δεν υπάρχει εφημερίδα, το έχεις καταλάβει; Τέλειωσε το καλαμπούρι!” Επέμεινε ότι έχει στρατηγικό επενδυτή και ότι κάποιοι (ποιοι;) τον υπέσκαπταν. “Τέλειωσε!” του είπα. Και όπως είχα τα Νέα μπροστά μου, τα πέταξα στο γραφείο και έφυγα» (σελ. 735).
Ο Πολιτισμός
«Πολιτισμικό αλεξικέραυνο» χαρακτηρίζει τον Χρήστο Λαμπράκη η Λιάνα Κανέλλη και έχει δίκιο. Γιατί με την παιδεία, την εμπειρία, την ευφυΐα και το πολιτικό αισθητήριό του, «τράβαγε πάνω του» «ό,τι πιο φθηνό και ιδιοτελές κυκλοφορούσε στην πιάτσα», ό,τι πιο «μπρούτο». Συγκάλυπτε έτσι την έλλειψη αγωγής ορισμένων γνωστών συνεργατών του, κρατώντας τα θετικά (σελ. 694). Σε αυτή την ικανότητά του οφείλεται δίχως άλλο η μακροημέρευσή του ως πραγματικού «αφεντικού» και όχι απλώς ως ιδιοκτήτη του Συγκροτήματος. Μονήρης τύπος, ζούσε εξαιρετικά απλά, αποφεύγοντας τα πολλά πολλά με τους ισχυρούς του χρήματος και της πολιτικής.
Η Ελευθερία Κόλλια ασχολείται μόνο περιθωριακά με το μεγάλο πάθος του Χρήστου Λαμπράκη, που ήταν βέβαια η μουσική. Αφ’ ότου ανέλαβε ο ίδιος την προεδρία των «Φίλων της Μουσικής», το 1977, αφιέρωσε το μεγαλύτερο μέρος της ενεργητικότητάς του στην πραγματοποίηση του μεγάλου οράματός του, που ήταν το Μέγαρο Μουσικής. Είναι περιττό να θυμίσω πως, από το 1991, όταν άρχισε να λειτουργεί, άλλαξε τους όρους της πολιτιστικής ζωής της Αθήνας. Το Μέγαρο είναι δικό του δημιούργημα, αφού, όπως είμαι σε θέση να γνωρίζω, ασχολήθηκε προσωπικά ο ίδιος όχι μόνο με τα μεγάλα εμπόδια, χρηματοδοτικά και άλλα, στα οποία προσέκρουσε η ανέγερσή του, αλλά και με κατασκευαστικές λεπτομέρειες που δύσκολα μπορεί κανείς να φανταστεί. Από τα πόμολα και τον σχεδιασμό των κουπαστών, έως την ποιότητα των υφασμάτων των καθισμάτων. Αργότερα, ήταν η ψυχή και του καλλιτεχνικού προγράμματος του Μεγάρου στην πρώτη περίοδο της λειτουργίας του. Χάρη στο Μέγαρο, εξάλλου, ξεπέρασε και την ανθρωποφοβία του.
Παρά ταύτα, ο Χρήστος Λαμπράκης αυτοχαρακτηριζόταν ως δημοσιογράφος. Αν πράγματι θεωρούσε έτσι τον εαυτό του, διερωτάται κανείς αν γι’ αυτόν η δημοσιογραφία ήταν το μέσο για την επίτευξη ενός «ανώτερου» σκοπού (όπως η διάδοση της μουσικής παιδείας και, γενικότερα, η άνοδος του πολιτιστικού επιπέδου του λαού) ή αυτοσκοπός. Αυτοσκοπός, με την έννοια της εξουσίας για την εξουσία.
Πιστεύω ότι συνέβη το πρώτο. Γι’ αυτόν, πολιτικά, δύο ήταν οι μείζονες προτεραιότητες: η ενίσχυση της Κεντροαριστεράς ως δεύτερου πυλώνα της κοινοβουλευτικής αντιπαράθεσης και η ευρωπαϊκή προοπτική της χώρας. Χάρη στη δύναμη που του χάριζε το Συγκρότημα, ο Λαμπράκης είχε την τύχη να δει ένα μεγάλο μέρος του οράματός του να πραγματοποιείται. Αυτό ήταν που τελικά τον διαφοροποιούσε από άλλους οραματιστές στον κόσμο της διανόησης, στον οποίο τελικά ανήκε.
* Ο κ. Ν. Κ. Αλιβιζάτος είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.