ΤΖΕΪΜΣ ΓΟΥΝΤ
Πώς δουλεύει η λογοτεχνία
μτφρ.: Κώστας Σπαθαράκης
εκδ. Αντίποδες, σελ. 293
«Μία είναι η συνταγή», λέει ο Χένρι Τζέιμς, «να νοιάζεσαι πραγματικά για το μαγείρεμα». Αυτά τα λόγια του κλασικού Αμερικανού μυθιστοριογράφου προτάσσει ο Αγγλος κριτικός Τζέιμς Γουντ στην ανάλυση των τρόπων με τους οποίους η λογοτεχνία πλησιάζει, εμπλέκει και τελικά κερδίζει τους αναγνώστες της πείθοντάς τους πως ό,τι διάβασαν υπήρξε αληθινό κομμάτι της ζωής τους, που το γεύτηκαν και το απήλαυσαν και τώρα αναπολούν τις λεπτομέρειές του. Κι αυτό που εννοεί ο μέγας Τζέιμς και από κοντά ο Τζέιμς Γουντ, είναι πως δεν υπάρχει συνταγή. Αν νοιάζεται πραγματικά για το μαγείρεμα, ο συγγραφέας οφείλει να αποφασίσει μόνος του χωρίς τσελεμεντέ και για το έδεσμα, και για τα υλικά, και για τον συνδυασμό τους με οδηγό την έγνοια του – αλλά και όσα δοκίμασαν και πέτυχαν ή όχι, άλλοι μεγάλοι συγγραφείς. Εχοντας γευτεί τα πιο εκλεκτά εδέσματα του παρελθόντος αλλά και πάμπολλα απ’ τη δική μας εποχή, ο Τζέιμς Γουντ παρουσιάζει και συζητάει μερικά από τα μυστικά της τεχνικής Αγγλων, Γάλλων, Γερμανών, Αμερικανών, Ισπανών και Ρώσων κλασικών ή σύγχρονων μυθιστοριογράφων σε ένα συναρπαστικό δοκίμιο όπου, καθώς γράφει, δίνει στα ερωτήματα του κριτικού τις απαντήσεις των συγγραφέων όπως υπάρχουν στα κείμενά τους.
Η οπτική γωνία του αφηγητή, η δημιουργία χαρακτήρων έτσι ώστε να εξελίσσονται ή να είναι στατικοί, ο ρόλος που παίζουν οι λεπτομέρειες στο πλάσιμο των χώρων, τα υφολογικά επίπεδα (χαμηλό, μεσαίο, υψηλό), η ανάπλαση της συνείδησης των ηρώων και η ικανότητα των κειμένων να αποκαλύπτουν το πραγματικό είναι μερικές από τις θεματικές με τις οποίες καταπιάνεται ο Γουντ. Κι επίσης με τη φόρμα όπως συντίθεται από αυτούς τους τρόπους, καθώς ο Αγγλος κριτικός δίνει βαρύνουσα σημασία στη μορφή σε αντίθεση προς την πλοκή την οποία κατακρίνει ως πολύ χειριστική. Και αναπτύσσει επίσης αντιρρήσεις απέναντι στην κλασική διάκριση που έχει κάνει ο E.M. Forster (1927) ανάμεσα στους στρογγυλούς και επίπεδους χαρακτήρες.
Η τεράστια αξία του Γουντ βρίσκεται στον διαλογικό χαρακτήρα του εγχειρήματός του. Καθώς παίζει στα δάχτυλα τα λογοτεχνικά έργα, κουβεντιάζει με τα μυθιστορήματα και ταυτόχρονα κουβεντιάζει μαζί μας. Και μπαινοβγαίνοντας από τη μια ιστορία στην άλλη, συγκρίνει τις τεχνικές τους χρησιμοποιώντας αναρίθμητα παραθέματα. Η προσέγγισή του ωστόσο δεν είναι μόνο μορφική. Διότι, όπως λέει, όταν κανείς ψάχνει τη λειτουργία της οπτικής γωνίας ή της μεταφοράς, ταυτόχρονα ψάχνει και το τι πραγματεύεται το μυθιστόρημα, τι υποστηρίζει για τα ανθρώπινα, πώς κατορθώνει να φανερώνει το πραγματικό και συγχρόνως τι θεωρεί πραγματικό. Γιατί τα τεχνάσματα δεν είναι μόνο ομορφιά αλλά και φορείς αλήθειας. Τα θέματα της ηθικής απασχολούν τον Γουντ εξίσου. Και εκεί διαφέρει από τους μεταμοντέρνους καθώς υποστηρίζει πως το λογοτεχνικό έργο δεν αποτελείται αποκλειστικά από λέξεις και μόνο, αλλά και από φορτία πραγματικότητας που φέρει εντός του. Ο Γουντ συνδυάζει και τα δύο: Φορμαλιστής, υπέρμαχος δηλαδή του δουλεμένου ύφους, και ταυτόχρονα υπέρμαχος μιας ηθικής ανάγνωσης, ερευνητής δηλαδή του αξιακού προτάγματος των λογοτεχνικών κειμένων. Κι ακόμα τον απασχολεί το ζήτημα της μεταφυσικής: τι κάνει ένα τοπίο ζωηρό, τι κάνει έναν χαρακτήρα ζωντανό, τι κάνει ένα μυθιστόρημα να είναι τόσο πραγματικό ώστε να γίνει μέρος της ζωής μας.
Εχοντας εργαστεί ως κριτικός στην εφημερίδα Guardian και στο περιοδικό New Yorker, και ως καθηγητής Λογοτεχνικής Κριτικής στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, ο Γουντ έχει το χάρισμα να είναι κι ο ίδιος προσιτός. Διεισδυτικός, ευαίσθητος και πρωτότυπος, και ταυτόχρονα καλός γνώστης της θεωρίας, ξεκλειδώνει τα λογοτεχνικά κείμενα και αποκαλύπτει μερικά από τα απρόσιτα μυστικά τους στον αναγνώστη.