AHARON APPELFELD
Μέρες θαυμαστής διαύγειας
μτφρ.: Μάγκυ Κοέν
εκδ. Αγρα, σελ. 298
Υπάρχουν τα καλά, υπάρχουν και τα σπουδαία έργα. Τι είναι εκείνο που διαφοροποιεί τα καλά από τα σπουδαία έργα; Η ικανότητα των τελευταίων να απαντούν σε πολύ μεγάλα ερωτήματα. Ο Ααρον Απελφελντ καταπιάνεται με τέτοια ερωτήματα. Την επομένη απελευθέρωσης του στρατοπέδου συγκέντρωσης στο οποίο ήταν φυλακισμένος, ο Τέο Κόρνφελντ αποφασίζει να επιστρέψει στη γενέτειρά του διασχίζοντας τον πολύ μακρύ δρόμο από την Ουκρανία στην Αυστρία. Πώς θα καταφέρει να διανύσει τα εκατοντάδες χιλιόμετρα της απόστασης χωρίς μεταφορικά μέσα και χωρίς καταλύματα στην ισοπεδωμένη απ’ τον πόλεμο Ευρώπη; Και πώς θα τραφεί με τις ελάχιστες προμήθειες που έχει στη διάθεσή του ένας αδύναμος κι απροστάτευτος επιζών; Αρχικά νομίζει κανείς πως αυτές τις δυσκολίες καλείται να διαχειριστεί ένας άνθρωπος που είναι πια «ελεύθερος» να αναλάβει την τύχη του. Ομως όχι. Αρκετά γρήγορα καταλαβαίνουμε πως η περιπέτεια του Τέο δεν αποτελεί μια ρεαλιστική ανάπλαση της διαδρομής αλλά μια πορεία με αλληγορικές διαστάσεις, η οποία θέτει και απαντά σε κρίσιμα ανθρωπολογικά ζητήματα: Πώς βγαίνει ένας άνθρωπος από την κόλαση στη ζωή; Επιστρέφει ξανά στον κόσμο από όπου βίαια απομακρύνθηκε, ή ανείπωτες εμπειρίες όπως του Ολοκαυτώματος απαιτούν έναν άλλο βίο; Στο κρίσιμο ζήτημα που έθεσε ο Τέοντορ Αντόρνο, κατά πόσον μπορεί να γραφτεί λογοτεχνία μετά το Αουσβιτς, ο Απελφελντ κατορθώνει να απαντήσει με τρόπο θαυμαστό. Καθώς ο Τέο απομακρύνεται απ’ το στρατόπεδο, η ατμόσφαιρα είναι χαρμόσυνη, ένα τοπίο μαγευτικό και ο καιρός διαυγής. Ως διά μαγείας λύνονται και όλα τα προβλήματα της οδοιπορίας. Τα τρόφιμα και τα τσιγάρα αφθονούν καθώς στο μήκος της διαδρομής απελεύθεροι κρατούμενοι προσφέρουν στους συντρόφους τους γενναιόδωρα από την άφθονη συμμαχική βοήθεια. Επιδεικνύουν άλλωστε την ίδια αλληλεγγύη που ως κρατούμενοι έδειχναν ο ένας για τον άλλο κατά τη διάρκεια του εφιαλτικού στρατοπεδικού τους εγκλεισμού. Συμβαίνουν όμως και άλλα περίεργα, όπως οι απίστευτες συμπτώσεις. Στη μέση του πουθενά ο Τέο συναντά ανθρώπους από τη γενέτειρά του στενά συνδεδεμένους με μέλη της οικογένειάς του. Κι εκεί καταλαβαίνουμε πως η ρεαλιστική ανάγνωση δεν συνιστά κατάλληλη επιλογή.
Κάνοντας αναδρομές στο παρελθόν, ο αφηγητής διαρκώς επανέρχεται στη σχέση που είχε ο Τέο όταν ήταν παιδί με τη μητέρα του, την εκθαμβωτικής ομορφιάς, συχνά αλλοπαρμένη Γέττι, που αν και Εβραία, απολάμβανε τις επισκέψεις σε χριστιανικά μοναστήρια και εκστασιαζόταν ακούγοντας Μπαχ. Πρόκειται για ένα μοτίβο που επανέρχεται. Τι θέλει να μας πει; Ανεπαίσθητα, ο συγγραφέας μας έχει εισαγάγει στον ορίζοντα ενός οράματος. Ολα όσα συμβαίνουν στη διαδρομή προς τη γενέτειρα έχουν την οσμή του Παραδείσου, μας παραπέμπουν σε μια συνθήκη αγγελική. Είναι αλήθεια, ή μήπως απλώς ο Τέο δεν είναι καλά; Η μητέρα του στο παρελθόν τρελάθηκε. Μήπως, ύστερα μάλιστα από τη στρατοπεδική του εμπειρία, ζει και αυτός μέσα στις παραισθήσεις;
Δεν έχει σημασία. Εκείνο που ενδιαφέρει είναι η ικανότητα του κειμένου να δημιουργήσει μια συνθήκη σεραφική. Σαν να μας λέει πως μετά τα στρατόπεδα, το μόνο που μπορεί να κάνει ο άνθρωπος είναι να προσχωρήσει στο απολύτως αγαθό – με συμπόνια, αλληλεγγύη και αμέριστη προσφορά, ότι το μόνο που μπορεί να αποζημιώσει τους επιζώντες είναι η είσοδός τους στη βασιλεία των Ουρανών. Οι «Μέρες θαυμαστής διαύγειας» είναι ένα σπουδαίο κείμενο διότι κατορθώνει σαν τα μεγάλα έργα θρησκευτικής ζωγραφικής να συνθέσει την Αποθέωση – εκεί όπου βασιλεύει η δόξα του αγαθού, το μεγαλείο της δικαιοσύνης και η απόλυτη χαρά. Μετά το Αουσβιτς τι μπορεί να γραφτεί; Η απάντηση του Απελφελντ είναι συγκλονιστική.