WALTER ISAACSON
Elon Musk. Η επίσημη βιογραφία
μτφρ.: Γιώργος Μαραγκός
εκδ. Κλειδάριθμος, 2023, σελ. 770
Μπορείς να ξεχωρίσεις τον δημιουργό από το έργο του; Αυτό το κλασικό ερώτημα επανέρχεται σαν λάιτ μοτίβ στο μυαλό μου φυλλομετρώντας την ογκώδη βιογραφία του Ελον Μασκ από τον διάσημο βιογράφο Γουόλτερ Αϊζακσον. Η απάντηση που δίνω είναι ότι το έργο και ο δημιουργός πρέπει να είναι δύο διακριτά στοιχεία. Μπορείς να είσαι σπουδαίος μηχανικός, με τρομερά καινοτόμο έργο, και την ίδια στιγμή να είσαι κάθαρμα. Μπορείς να είσαι μεγάλος επαναστάτης ή σπουδαίος επιστήμονας, και την ίδια στιγμή να είσαι εξαιρετικά τοξικός για το περιβάλλον σου. Μπορείς να είσαι ο πιο επιτυχημένος όλων, και την ίδια στιγμή να είσαι ο πιο δυστυχισμένος όλων. Το έργο έχει πατρότητα, αλλά και αυτονομία, δική του ζωή. Ο δημιουργός συνεχίζει να εξελίσσεται μετά την παραγωγή του κάθε έργου, δεν είναι στατικός. Στο επόμενο έργο του δεν είναι ο ίδιος άνθρωπος.
Η επιλογή να διαβάσει κάποιος τη βιογραφία του Μασκ υπό το πρίσμα της διακριτότητας έργου-δημιουργού θα αποδειχτεί σωτήρια, αν και δεν θα τον απαλλάξει από τη μελαγχολία και το αδιέξοδο που διαπερνά υπογείως όλο το βιβλίο. Απ’ τη μια πλευρά, έχουμε να κάνουμε μ’ έναν ιδιοφυή και πολύ ικανό άνθρωπο, τα επιτεύγματα του οποίου ξεπερνούν κατά πολύ τα παραδεκτά όρια, και απ’ την άλλη έναν πολύ κακοποιητικό τύπο. Συνηθίζουμε να θαυμάζουμε μεγαλοφυείς και καινοτόμους επιχειρηματίες οι οποίοι αλλάζουν βιομηχανίες ολόκληρες, ή επινοούν δικά τους υπερεπιτυχημένα προϊόντα, στην περίπτωση ωστόσο του Μασκ είμαστε αναγκασμένοι να διευρύνουμε το οπτικό μας πεδίο σ’ ένα φάσμα δραστηριοτήτων που δεν έχει κανένα προηγούμενο.
Ο Μασκ είναι ο πλουσιότερος άνθρωπος στον κόσμο γιατί έβαλε κολοσσιαία στοιχήματα παραπάνω από μία ή δύο φορές. Ο άνθρωπος είναι σε θέση να διευθύνει ταυτόχρονα επιχειρήσεις με κεφαλαιοποίηση δισεκατομμυρίων δολαρίων, σαν ένας υπεράνθρωπος μαέστρος, και ταυτόχρονα να βρίσκει τον χρόνο να αναρτά εφηβικού χιούμορ μιμίδια στο Χ (πρώην Twitter), το οποίο πλέον είναι δικό του. Προφανέστατα, είναι μια μοναδική περίπτωση, και προς επίρρωση, η βιογραφία αυτή είναι η δεύτερη που κυκλοφορεί μέσα σε μόλις 8 χρόνια. Στο προηγούμενο χρονικό της ζωής του, ο δημοσιογράφος Ασλι Βανς («Elon Mask. H Tesla, η SpaceX και η αναζήτηση του φανταστικού μέλλοντος», εκδ. Ψυχογιός) έσκαψε βαθιά, αλλά μόνο μέχρι εκεί που του επέτρεψε ο Μασκ. Τώρα, ο Αϊζακσον έμαθε ακόμα περισσότερα για την οικογενειακή ζωή του επιχειρηματία που είχε δύσκολη παιδική ηλικία, και ιδίως για τον εμφανώς διαταραγμένο πατέρα του, τον Ερολ Μασκ.
Χωρίς καμία αμφιβολία στο βιβλίο κυριαρχούν δύο όψεις, η αμφιλεγόμενη προσωπικότητα του Μασκ και τα αξιοσημείωτα επιτεύγματά του. Η τρίτη όψη είναι το ευνοϊκό περιβάλλον μέσα στο οποίο σταδιοδρόμησε ο κακοποιημένος νεαρός.
Το ξεκίνημα
Ο Μασκ ξεκίνησε την επιχειρηματική του διαδρομή ανεβαίνοντας πάνω στο κύμα του Διαδικτύου. Βρέθηκε κι αυτός στο σωστό μέρος τη σωστή στιγμή. Υπήρξε αρκετά τυχερός στο ξεκίνημά του, καθώς η πρώτη του επιχείρηση, η Zip2, προάγγελος των Google Maps, αγοράστηκε από τον κολοσσό Compaq αντί 200 εκατομμυρίων δολαρίων.
Η συμβολή της εύνοιας της τύχης όμως σταματά κάπου εκεί. Αυτό που χαρακτηρίζει τον επιχειρηματία Ελον Μασκ είναι η παθολογική του ροπή προς το ρίσκο. Αντί να επαναπαυθεί στα εκατομμύρια, επέλεξε να τα επενδύσει σε μια νέα εταιρεία, την Paypal, απ’ την οποία έγινε δισεκατομμυριούχος. Τον ίδιο δρόμο επέλεξε και μετά. Αντί να καθίσει πάνω στα χρήματά του, τα επένδυσε στην Tesla, στη SpaceX, στη Neuralink, στη SolarCity, στο Twitter, και εσχάτως στην X.AI.
Η ροπή του προς το ρίσκο είναι παθολογική. Αντί να επαναπαυθεί στα εκατομμύρια, επέλεξε να τα επενδύσει σε μια νέα εταιρεία, την Paypal, και έγινε δισεκατομμυριούχος.
Ο Μασκ κατόρθωσε να κατασκευάσει επαναχρησιμοποιήσιμους πυραύλους και να κερδίσει σημαντικά συμβόλαια με τη NASA. Πιστεύει ότι η επιβίωσή μας ως είδους εξαρτάται από το αν θα γίνουμε διαπλανητικό είδος ή όχι. Για τον Μασκ, η δημιουργία αποικιών στον Αρη πρέπει να γίνει υπαρξιακή μας προτεραιότητα. Κάθε επιχειρηματική του δραστηριότητα χαρακτηρίζεται από μια αίσθηση κατεπείγοντος. Για να ανακόψουμε τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, πρέπει να στραφούμε σε πιο καθαρές μορφές ενέργειας. Η Tesla μεταμορφώνει την αυτοκινητοβιομηχανία, και ξαφνικά αρχίζει να πουλάει περισσότερα ηλεκτρικά αυτοκίνητα από όλες μαζί τις ανταγωνίστριές της. Η SolarCity εγκαθιστά ηλιακά πάνελ, η Neuralink στοχεύει στη διεπαφή εγκεφάλου-υπολογιστή, το Twitter δικτυώνει ενεργούς, και μη, πολίτες, και η X.AI δημιουργεί μια νέα και ασφαλή τεχνητή νοημοσύνη. Αν θέλει κάποιος να δει τι συμβαίνει σήμερα στις νέες τεχνολογίες δεν έχει παρά να διαβάσει τη βιογραφία του. Ο Μασκ έχει βάλει παντού τα χέρια του. Ετοιμάζει ανθρωπόμορφα ρομπότ, τα Optimus, ετοιμάζει αυτο-οδηγούμενα οχήματα, ετοιμάζει διαπλανητικές αποστολές. Και ταυτόχρονα, βγάζει πολλά χρήματα.
Το τίμημα που πληρώνει για να τα πετύχει όλα αυτά είναι υψηλό. Ο βιογράφος του γίνεται μάρτυρας του πόνου του. Ο Ελον Μασκ του Αϊζακσον είναι ένας άνθρωπος που υποφέρει. Του είναι αδύνατο να χαρεί για πολύ τα κατορθώματά του. Ζει για να βρίσκεται σε κρίση, κι όταν τα πράγματα είναι καλά για αυτόν, επινοεί δράματα που θα πονέσουν τον ίδιο και τους άλλους για να συνέλθει. Η χαρά του διαρκεί ελάχιστα και εκφράζεται κυρίως με εκκεντρικούς και παιδιάστικους τρόπους. Οι σχέσεις του με τους ανθρώπους απέχουν πολύ απ’ το να είναι ισορροπημένες. Είναι σαν να αναβιώνει διαρκώς την κακοποιητική σχέση με τον πατέρα του. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες πολλών υπαλλήλων του, φίλων, γνωστών και συγγενών, ο Μασκ μπορεί να γίνει δαιμονικός. Πλήρης απουσία ενσυναίσθησης, έκδηλη χειριστικότητα, συναισθηματική αποστασιοποίηση, ακραία σκληρότητα, το κακοποιητικό προφίλ του δεν θα μπορούσε να σκιαγραφηθεί με πιο μελανά χρώματα. Κι όλα αυτά δικαιολογούνται απ’ τα αξιοσημείωτα και αδιαμφισβήτητα αποτελέσματα.
Bασανισμένη ψυχή
Αφθονα περιστατικά της αφήγησης σε κάνουν να πιστέψεις ότι ο πλουσιότερος άνθρωπος του κόσμου είναι μια βασανισμένη ψυχή, η οποία ιδανικά θα έπρεπε να αναζητήσει επειγόντως βοήθεια από επαγγελματία ψυχικής υγείας. Το παράδοξο ότι αυτός ο άνθρωπος μπορεί να αγοράσει τα πάντα, αλλά όχι την ψυχική του υγεία, δεν περνάει απαρατήρητο. Ο ίδιος παραδέχεται ανοιχτά ότι είναι διπολικός, και ότι διαμορφώθηκε από τις «αντιξοότητες» της παιδικής του ηλικίας, επικαλείται διαρκώς το γεγονός ότι έχει Ασπεργκερ και αμφισβητεί την ψυχική του ισορροπία. Πιθανώς να είναι αργά για κάποια ανατροπή· η σκληροπυρηνική στάση ζωής απέναντι στους άλλους και στον εαυτό του έχει γίνει μέρος της ιδεολογίας του. Χωρίς αυτή, τα επιτεύγματα και το οικοδόμημα που έχει φτιάξει, καταρρέουν.
Το πιο διαφωτιστικό μέρος του βιβλίου αναφορικά με την αντιφατική προσωπικότητα και τον ψυχισμό του Μασκ είναι τα σχόλια του βιογράφου του για τον πατέρα του, Ερολ Μασκ. Ενώ η μητέρα του, Μέι, βρίσκεται διαρκώς στο κάδρο της ζωής του, ο Ερολ κρατιέται σε απόσταση ασφαλείας. Ο Μασκ τον περιγράφει ως έναν ασταθή, σκληρό και ανισόρροπο πατέρα, ο οποίος τον ταλαιπώρησε πολύ στην παιδική και εφηβική του ηλικία. Πρώην γυναίκες του μαρτυρούν ότι όταν ο Ελον μπαίνει σε «λειτουργία δαίμονα», μοιάζει με τον πατέρα του. Ο Ερολ Μασκ διατρέχει την αφήγηση ως ένας αντι-ήρωας, ένα φάντασμα απ’ το οποίο τρέχει μάταια να γλιτώσει ο πρωταγωνιστής, ο οποίος έχει διαρκώς στο πλευρό του τη μητέρα νάρκισσο.
Μεσσιανισμός
Ο Μασκ δηλώνει ότι πίσω από το όραμά του βρίσκεται η επιθυμία να σώσει την ανθρωπότητα. Είναι ολοφάνερα επηρεασμένος απ’ τα μυθιστορήματα επιστημονικής φαντασίας και τα βιντεοπαιχνίδια που εξακολουθεί να παίζει. Διαχρονικό σημείο αναφοράς του, το σατιρικό μυθιστόρημα του Ντάγκλας Ανταμς, «Γυρίστε τον γαλαξία με ωτοστόπ». Ο Μασκ μιλάει διαρκώς για υπαρξιακούς κινδύνους, για την τεχνητή νοημοσύνη, την κλιματική αλλαγή, και προτείνει ρηξικέλευθες λύσεις, τον αποικισμό του Αρη, το τσιπάρισμα των εγκεφάλων μας.
Το ερώτημα είναι: γιατί θέλει να μας σώσει; Ενδιαφέρεται πρωτίστως για τον εαυτό του, θα μπορούσε να πει κάποιος κακοπροαίρετος. Ο μεσσιανισμός του δημιουργεί ερωτήματα καθώς στις σχέσεις του με τους άλλους ανθρώπους δεν φαίνεται να είναι ιδιαίτερα τρυφερός, ή πονόψυχος. Να το πούμε με άλλα λόγια, δεν φαίνεται ο Μασκ να αγαπάει ιδιαίτερα τους ανθρώπους. Τους μεταχειρίζεται με τον χειρότερο τρόπο, ως μέσα, ως εργαλεία και μηχανές, που μπορούν να αντικατασταθούν. Γιατί να θέλει να τους σώσει, εκτός απ’ το να διατηρήσει την εξουσία του πάνω τους; Χωρίς υπηκόους, σκέφτεται κανείς, δεν θα μπορεί να είναι πια βασιλιάς. Η βιογραφία του καταδεικνύει ότι μπορεί να είναι κάποιος ο πλουσιότερος όλων σε χρήματα, και μαζί ο πιο ανώριμος. Το νόημα της ζωής προφανώς και δεν είναι το 42 όπως αποφαίνεται το αγαπημένο του μυθιστόρημα. Εως τώρα, δεν μοιάζει να το έχει αντιληφθεί.
Το μυστικό του «Ιανού»
Ο Μασκ πίστεψε ότι πουλώντας όλα τα σπίτια του θα κερδίσει την εύνοια του διεμφυλικού γιου του, της Τζένα, η οποία τον μισεί και δεν του μιλάει. Πηγαίνει απ’ τη μια σύντροφο στην άλλη, κάνοντας διαρκώς παιδιά, για να μειώσει την υπογεννητικότητα, όπως λέει, και περιφέρει ένα παιδί σαν μπρελόκ, το οποίο έχει ονομάσει Χ, σε επαγγελματικές συναντήσεις του. Επιπλέον, έστειλε ένα αυτοκίνητο στο Διάστημα, γιατί μπορεί. «Εχω συναισθήματα θαμμένα κάτω από πολλές διαδοχικές στρώσεις τσιμέντου», εκμυστηρεύεται στον αδελφό του, τον Κίμπαλ, «και δεν είμαι έτοιμος να τα βγάλω έξω».
Ο Αϊζακσον αφήνει ένα υπονοούμενο ότι ο Μασκ ίσως να κρατάει ένα μυστικό απ’ την παιδική του ηλικία. Δεν θα μας έκανε εντύπωση αν στην επόμενη βιογραφία του μαθαίναμε κάτι ακόμα πιο συνταρακτικό. Σε κάθε περίπτωση, ο Αϊζακσον έχει κάνει σπουδαία δουλειά, παρουσιάζοντας ισότιμα τα δύο πρόσωπα του Ιανού. Η γεύση όμως που αφήνει στον αναγνώστη η προωθούμενη σωτηρία του κακοποιημένου κακοποιητή είναι πικρή.
