«Αγαπητά μου παιδιά, λυπάμαι που δεν μπόρεσα να διασφαλίσω για εσάς τον οικογενειακό μας πλούτο, το αποτέλεσμα των 40 χρόνων μόχθου μου έχει μείνει πίσω στην Τουρκία. Εκεί άφησα το γλυκό μας σπίτι, το στούντιο στο οποίο τραγουδήσατε τα πρώτα σας τραγούδια, ψιθυρίσατε με τα αθώα σας χείλη τις προσευχές σας – αυτός ο ιερός ναός σήμερα έχει γίνει ερείπιο». Με αυτά τα λόγια, σε μια αυτοβιογραφική ομιλία στην Κοκκινιά, αποχαιρετούσε τον γιο του, Αρά, ο Τσολάκ Ντιλντιλιάν, λίγο πριν από την αναχώρησή του για την Αμερική, τον Ιανουάριο του 1928. Οι μνήμες της οδύσσειας χιλιάδων ξεριζωμένων Ελλήνων και Αρμενίων από τον τόπο τους ήταν ακόμη νωπές.
Εξι χρόνια πριν, το φθινόπωρο του 1922, τα ελληνικά στρατεύματα είχαν αποσυρθεί ηττημένα, η πόλη της Σμύρνης είχε καεί με μεγάλες απώλειες και στη Μερζιφούντα του Πόντου οι Αρμένιοι φωτογράφοι Τσολάκ και ο αδελφός του, Αράμ Ντιλντιλιάν, με τις οικογένειές τους, την 1η Νοεμβρίου, είχαν ένα εικοσιτετράωρο προθεσμία να εγκαταλείψουν τη χώρα. Μάζεψαν τα υπάρχοντά τους, εκατοντάδες φωτογραφίες, γυάλινα αρνητικά, τις φωτογραφικές μηχανές τους και επιβιβάστηκαν στο «S.S. Belgravia» που έστειλε η Αμερικανική Επιτροπή της Εγγύς Ανατολής. Επειτα από ένα επικίνδυνο ταξίδι με το πλοίο, έφθασαν στο λιμάνι του Πειραιά με 2.500 ορφανά. Τα επιζώντα μέλη της οικογένειας σταδιακά διασκορπίστηκαν στις Ηνωμένες Πολιτείες, στη Γαλλία και στην Ελλάδα.
Τις ίδιες μέρες στη Μερζιφούντα έκλεινε βίαια και το Κολλέγιο Ανατόλια, ένα από τα δυναμικότερα εκπαιδευτικά ιδρύματα της ευρύτερης περιοχής, το οποίο είχαν ιδρύσει το 1886 Αμερικανοί προτεστάντες. Πολλοί μαθητές του, ανάμεσα στους χιλιάδες πρόσφυγες, μαζί με τον εκπαιδευτικό τους Τζορτζ Γουάιτ, κουβαλώντας 700 περίπου φωτογραφίες –ντοκουμέντα της ανέφελης σχολικής ζωής που έφεραν την υπογραφή των Ντιλντιλιάν– και δεκάδες βιβλία, ρίζωσαν στη Θεσσαλονίκη, όπου ίδρυσαν ξανά το Κολλέγιο Ανατόλια.
Εκατό χρόνια συμπληρώνονται το 2024 από τη μετεγκατάσταση (1924) του Αμερικανικού Κολλεγίου Ανατόλια στη Θεσσαλονίκη και την έναρξη των επετειακών εκδηλώσεών του προαναγγέλλει η «Φωτογραφική οδύσσεια της οικογένειας Dildilian: Απ’ την Ανατολία στη Δύση», μια από τις πιο ενδιαφέρουσες εκθέσεις της Thessalοniki PhotoBiennale 2023 του Μουσείου Φωτογραφίας του MOMus, με συνδιοργανωτές το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού και το Κολλέγιο Ανατόλια (Τμήμα Βιβλιοθηκών και Αρχείων).
Δύο από τα πολυτιμότερα τεκμήρια του Ανατόλια, το πρώτο μαθητολόγιο με τις εγγραφές των μαθητών του το 1886, μια πλίνθος που φέρει τα αρχικά A.C. (Anatolia College) από κτίριο στη Μερζιφούντα και 70 από τις 700 φωτογραφίες του αρχείου, μαζί με το πλούσιο αρχειακό υλικό των Ντιλντιλιάν (απομνημονεύματα, επιστολές, ομιλίες, μαρτυρίες και δεκάδες φωτογραφίες), αποτελούν τον συνεκτικό κρίκο της αρμενικής οικογένειας με το Αμερικανικό Κολλέγιο, όπου εργάστηκαν ως επίσημοι φωτογράφοι του για σχεδόν τρεις δεκαετίας (1894-1921). Τα ντοκουμέντα αφηγούνται την ιστορία των Ντιλντιλιάν, κυρίως από το 1870, στις πόλεις της Ανατολίας όπου μεγάλωσαν τις οικογένειές τους, έστησαν και διεύρυναν τις φωτογραφικές επιχειρήσεις τους, κυρίως στις πόλεις Σεβάστεια, Μερζιφούντα και Σαμψούντα. Εξιστορούν παράλληλα τις βιαιότητες και τις διώξεις των Αρμενίων και του ελληνισμού, τις απώλειες, δράματα των επιζώντων έως τον τελικό ξεριζωμό τους και τη ζωή τους στις νέες πατρίδες.
Είκοσι χρόνια ερευνητικής δουλειάς αφιέρωσε ο καθηγητής Φιλοσοφίας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων σε πανεπιστήμιο του Κονέκτικατ, Αρμεν Τ. Μαρσουμπιάν, εγγονός του ιδρυτή της οικογενειακής επιχείρησης Τσολάκ Ντιλντιλιάν, για να ανασυνθέσει και να γράψει την ιστορία της οικογένειας όταν ανέλαβε τη διαχείριση του οικογενειακού αρχείου. Αποτελείται από χιλιάδες φωτογραφίες, γυάλινα αρνητικά, σχέδια, έργα τέχνης, έγγραφα, επιστολές και οικογενειακά κειμήλια, απομνημονεύματα, ηχογραφημένες μαρτυρίες, που στήνουν στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού (υπό την επιμέλεια του ίδιου σε συνεργασία με τον επιμελητή του μουσείου Ιωάννη Μότσιανο και την αρχιτέκτονα Ευθυμία Παπασωτηρίου) μια συναρπαστική περιγραφή «από την Ανατολία στη Δύση».
Μέσα από τις μικροϊστορίες της αρμενικής οικογένειας ξεπηδάει η διαδρομή του Ανατόλια και ο ρόλος που διαδραμάτισε –κατά καιρούς ζωτικός– στη ζωή των Ντιλντιλιάν. Πέντε χρόνια μετά την ίδρυση του Κολλεγίου, το 1886, ο Τσολάκ Ντιλντιλιάν άρχισε να φωτογραφίζει μαθητές και δασκάλους, τις δραστηριότητές τους, τα πολυάριθμα νέα κτίρια (σχολή κωφών, νοσοκομείο κ.ά.), ενώ ως φωτογράφος χειριζόταν για αρκετά χρόνια το ακτινολογικό μηχάνημα στο νοσοκομείο του Ανατόλια. Το σπίτι του και το στούντιό του βρισκόταν ανάμεσα στα σπίτια των καθηγητών του Κολλεγίου, Αμερικανών, Αρμενίων και Ελλήνων, οι περισσότεροι από τους οποίους σκοτώθηκαν κατά τη διάρκεια της γενοκτονίας ή κατά τον ελληνοτουρκικό πόλεμο.
Εκατό χρόνια συμπληρώνονται το 2024 από τη μετεγκατάσταση (1924) του Αμερικανικού Κολλεγίου Ανατόλια από τη Μερζιφούντα στη Θεσσαλονίκη.
Μέλη της διευρυμένης οικογένειας σπούδασαν στο Κολλέγιο Ανατόλια, κάποιοι διέμεναν στις εγκαταστάσεις του. Στους χώρους του κατέφυγαν οι τρεις γιοι του Τσολάκ, όπως και άλλοι Aρμένιοι σε διάφορες περιόδους βίας, που οδήγησαν στο τέλος της αρμενικής και ελληνικής παρουσίας στη Μερζιφούντα. Ακόμη και μετά την αναγκαστική εκτόπιση του Κολλεγίου από τη Μερζιφούντα, η σχέση της οικογένειας συνεχίστηκε. Από το Ανατόλια Θεσσαλονίκης αποφοίτησε (1928) ο γιος του Τσολάκ, Αρά, ενώ διετέλεσε μέλος του διοικητικού συμβουλίου.
Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος
Μία από τις δραματικές σελίδες της ιστορίας των φωτογράφων ήταν τα χρόνια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. «Οι Ντιλντιλιάν και το Κολλέγιο το 1914 ευημερούσαν», περιγράφει στην έκθεση ο Μαρσουμπιάν. «Τα παιδιά του Τσολάκ και της αδελφής του είχαν εγγραφεί στα σχολεία του Κολλεγίου. Οι φωτογραφικές ικανότητες του Τσολάκ και του Αράμ ήταν απαραίτητες για τις τοπικές αρχές. Μέχρι το τέλος του πολέμου θα φορούσαν τις στολές του οθωμανικού στρατού, αλλά αντί για τουφέκια κρατούσαν τις φωτογραφικές μηχανές τους. Η άνοιξη του 1915 έφερε συλλήψεις και εκτελέσεις. Υπό την απειλή των απελάσεων, ασπάστηκαν το ισλάμ και μέλη της πήραν τουρκικά ονόματα. Εκμεταλλευόμενοι τα “προνόμια” αλλά διατηρώντας ιδιωτικά τη θρησκευτική τους πίστη διέσωσαν πάνω από σαράντα νέους άνδρες και γυναίκες μέσα από βαθιές σήραγγες που εξασφάλισαν κρυψώνες γύρω από τα σπίτια τους. Τα προσχήματα των “εξισλαμισμένων” και “τουρκοποιημένων” φωτογράφων του οθωμανικού στρατού εγκαταλείφθηκαν με την έναρξη του ελληνοτουρκικού πολέμου. Αφοσιώθηκαν στην περίθαλψη ορφανών, σε ορφανοτροφείο που ιδρύθηκε στους χώρους του κολεγίου. Οι φωτογραφικές τους μηχανές αυτή τη φορά αποτύπωναν εικόνες από τα δεινά των επιζώντων, τους διωγμούς, την άφιξη στον Πειραιά».
Πρώτη τους στέγη στην Ελλάδα ήταν το Ζάππειο, πριν μεταφερθούν σε προσφυγικούς καταυλισμούς. Τα δύο αδέλφια Αράμ και Τσολάκ με τους γιους τους έστησαν αμέσως φωτογραφικό στούντιο, καταγράφοντας την ανθρωπιστική κρίση. Η προοπτική για μετανάστευση στις ΗΠΑ, όπου είχαν καταφύγει μέλη της οικογένειας, ήταν δυσοίωνη. Ο Αράμ, έχοντας σπουδάσει στην Αμερική τη φωτογραφική τέχνη, τα κατάφερε. Ο Τσολάκ ρίζωσε στην Ελλάδα. Μαζί με τον πρεσβύτερο γιο του, Χουμαγιάκ, άνοιξαν ένα προσωρινό φωτογραφείο στον καταυλισμό των προσφύγων, αργότερα στην Κοκκινιά, στην καρδιά της γειτονιάς των μεταναστών, και στο τέλος της δεκαετίας του ’30, μετά τον θάνατο του Τσολάκ (Αύγουστος 1935), τα δύο αδέλφια Χουμαγιάκ και Αλις λειτουργούσαν ένα σύγχρονο στούντιο στο λιμάνι του Πειραιά. Οπως στην πατρίδα τους την Ανατολία, οι Ντιλντιλιάν δεν περιορίστηκαν στα πορτρέτα των στούντιο. Φωτογράφιζαν αξιοθέατα, κατέγραψαν τις εκρήξεις του ηφαιστείου στη Σαντορίνη τέλη του ’25 και αρχές του 1926, αλλά και τον απόηχο του καταστρεπτικού σεισμού (22 Απριλίου 1928) στην Κόρινθο.
Η επιχείρηση επέζησε στην Κατοχή, οι φωτογραφίες εξασφάλιζαν την επιβίωσή τους («Τον πρώτο χρόνο του πολέμου οι δουλειές ήταν καλές αλλά πολύ συχνά ανταλλάσσαμε με τους πελάτες από τα χωριά φωτογραφίες με τρόφιμα, λάδι, καλαμπόκι, αλεύρι, κυρίως ελαιόλαδο και ελιές», περιγράφει η Αλις), αλλά στα ταραγμένα χρόνια του Εμφυλίου η Αλις μετανάστευσε στην Αμερική το 1947. «Στον κατάλογο των επιβατών του πλοίου δηλώθηκε ως φωτογράφος, αλλά δεν επρόκειτο να ξαναπιάσει ποτέ στα χέρια της τη φωτογραφική μηχανή», περιγράφει ο γιος της, Αλεν Τ. Μαρσουμπιάν. «Με τα υπόλοιπα μέλη συνέχισαν να διηγούνται τις ιστορίες τους, να μοιράζονται τις εικόνες και τα όνειρα της χαμένης πατρίδας, δεν ξέχασαν ποτέ τις ρίζες τους. Τα ντοκουμέντα του αρχείου γίνονται μάρτυρες της ιστορίας του αρμενικού λαού. Γιατί, σύμφωνα με τον Τόμας Χομπς, κανένας άνθρωπος δεν είναι μάρτυρας σ’ αυτόν που ήδη πιστεύει αλλά σ’ αυτούς που αρνούνται ή αμφιβάλλουν ή δεν το έχουν ακούσει».
«Η φωτογραφική οδύσσεια της οικογένειας Dildilian: Απ’ την Ανατολία στη Δύση» εγκαινιάζεται στις 11 Οκτωβρίου 2023, στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης. Διάρκεια έως 11 Φεβρουαρίου 2024.