Ποιος θα μπορούσε να είναι ο κοινός τόπος ανάμεσα στον υβριδικό άτλαντα του Αντώνη Ντόνεφ, ένα εξαιρετικό κολάζ από κομμάτια χαρτών, με τα μεταϊμπρεσιονιστικά τοπία του Κωνσταντίνου Μαλέα; Οι σκιές του Νίκου Κεσσανλή από τις «Φαντασμαγορίες» του με την αχνή φιγούρα από την «Αρμονία» του Νικόλαου Γύζη; Η κοινή τους καταγωγή, θα μπορούσε να υποθέσει εύκολα κάποιος, είναι όλα κομμάτια της νεοελληνικής παραγωγής από τον 19ο αιώνα έως τις μέρες μας. «Συγκατοικούν», επίσης, αν και όχι στους ίδιους χώρους και ούτε επιτελώντας τον ίδιο ρόλο, στο κεντρικό κτίριο της Τράπεζας της Ελλάδος, στην οδό Πανεπιστημίου. Αυτή είναι μία ακόμη προφανής απάντηση. Οταν, όμως, ένας επιμελητής, που επιχειρεί να αφηγηθεί μια ιστορία, παίρνει το ρίσκο να συνδυάσει έργα διαφορετικών τεχνοτροπιών και εποχών στη διαδρομή μιας ομαδικής έκθεσης, ίσως να θυμίζει περισσότερο οικοδεσπότη που συγκεντρώνει γύρω από το ίδιο τραπέζι ανθρώπους διαφορετικών γενεών, αισθητικών προτιμήσεων και κοινωνικών καταβολών. Η αποφυγή μιας χλιαρής βραδιάς μπορεί να σε κατευθύνει σε πιο μετριοπαθείς επιλογές ή να σε εμπνεύσει για ακόμη πιο εκκεντρικά ταιριάσματα. Οδηγός πρέπει να είναι η διαίσθηση: οι καλεσμένοι σου, πρέπει, ανεξάρτητα από τις διαφορές τους, να καταφέρουν να επικοινωνήσουν.
«Παρά τα όσα τους χωρίζουν, δεν είναι τόσο “ξένοι” μεταξύ τους», σημειώνει για τους «δικούς της» η Χάρις Κανελλοπούλου, επιστημονική υπεύθυνη της συλλογής έργων τέχνης της Τράπεζας της Ελλάδος και επιμελήτρια της περιοδικής έκθεσης «Παράλληλη θέαση», που θα παρουσιαστεί τον Νοέμβριο στο Ιδρυμα Θεοχαράκη, πατώντας πάνω σε αυτήν τη γραμμή των αναπάντεχων συναντήσεων. «Το πρώτο κοινό χαρακτηριστικό όλων είναι το πάθος για δημιουργία, ένα πηγαίο ενδιαφέρον να αποτυπώσουν ο καθένας, με βάση τις εικαστικές τους αναζητήσεις, την εποχή που τους γέννησε, τα κυρίαρχα θέματα και τα μέσα της», προσθέτει.
Η παρουσίαση μαρτυρεί την εξέλιξη της συλλογής, που έχει ηλικία 95 ετών, όση και η Τράπεζα.
Εβδομήντα επίτοιχα έργα –ζωγραφικά και μεικτές τεχνικές– θα αναπτυχθούν και στους τρεις ορόφους του ιδρύματος, φανερώνοντας ενδιαφέρουσες συνυπάρξεις ανάμεσα σε εκπροσώπους διαφορετικών ιστορικών περιόδων και καλλιτεχνικών ρευμάτων χωρίς, ωστόσο, όπως διευκρινίζει η επιμελήτρια, η επιλογή ανάμεσα στα ζευγάρια ή στις ομάδες έργων να υπαγορεύεται από μια λογική αιτίου και αιτιατού. «Με ενδιέφερε το οπτικό αποτέλεσμα στην παρατήρηση των έργων ή μια ιδέα που μπορεί να φέρνει κοντά δύο συνθέσεις», εξηγεί. «Αν αναζητούσα να υπογραμμίσω άλλες σχέσεις ανάμεσα στα έργα ή στους δημιουργούς τους, όπως για παράδειγμα η επιρροή του νεότερου από τον παλαιότερο, θα τους αδικούσα και θα κατεύθυνα το βλέμμα του θεατή. Στόχος μας ήταν μια πιο “ανοιχτή” ανάγνωση».
Η τελευταία έκθεση στην Αθήνα με έργα από την Τράπεζα της Ελλάδος είχε πραγματοποιηθεί το 2018 στο Μουσείο Μπενάκη, με αφορμή τη συμπλήρωση 90 ετών από την ίδρυση της Τράπεζας. Η επιλογή των έργων υπηρετούσε τότε τους κύριους θεματικούς άξονες που τη χαρακτηρίζουν (τοπιογραφίες, σχέση έργων με την αρχαιότητα, ηθογραφία) και αναδείκνυε ένα σώμα έργων με ισχυρές αναφορές στη ζωγραφική των τελών του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα. «Αυτό που παρατηρήσαμε καθώς προετοιμαζόμασταν για εκείνη την έκθεση είναι πως η συλλογή περιλάμβανε εμβληματικά ονόματα για την ελληνική ζωγραφική, παρουσίαζε, ωστόσο, κενά στην εκπροσώπηση σημαντικών Ελλήνων δημιουργών καθώς προχωρούσαμε προς τα μέσα του 20ού αιώνα και μετά», αναφέρει η κυρία Κανελλοπούλου. «Η τακτική του εμπλουτισμού έπρεπε να μείνει πιστή στο ύφος της συλλογής, αλλά από την άλλη να μας επιτρέψει να βαδίσουμε σε πιο σύγχρονα μονοπάτια. Προσθέσαμε έργα αφαιρετικά ή με μεικτές τεχνικές πάνω στον καμβά, που άνοιξαν την πόρτα της απελευθέρωσης από την παραστατικότητα. Και αυτή όμως ακόμη εκπροσωπείται εξαιρετικά από νεότερους πρεσβευτές της, όπως ο Γιώργος Ρόρρης ή ο Στέφανος Δασκαλάκης».
Η παρουσίαση στο Θεοχαράκη μαρτυρεί την εξέλιξη στη συλλογή, τον συγχρονισμό της με τα νεότερα βήματα της νεοελληνικής τέχνης, αλλά και τη «συνομιλία» που προκύπτει ανάμεσα στα νέα αποκτήματα και στα πιο ιστορικά έργα.
«Συναντήσεις» δημιουργών από διαφορετικές εποχές
Η έκθεση αρθρώνεται σε τρεις κύριες θεματικές ενότητες («Τόποι και χώροι», «Μύθοι και άνθρωποι» και «Δυναμική της “έλλειψης”») κατανεμημένες ανά όροφο, ενώ παράλληλα, μέσα στο πλαίσιο του κάθε εννοιολογικού άξονα, δημιουργούνται μικρότεροι κύκλοι θέασης με ζεύγη ή τριπλέτες έργων. «Ο τρόπος που θα είναι εκτεθειμένα τα έργα θα διευκολύνει τις μεταβάσεις. Δίπλα σε κάθε μικρή ομάδα με κοινό θέμα θα υπάρχει και ένα έργο που θα “ανοίγει” την πόρτα σε κάτι διαφορετικό, ώστε να μην ξενίζει κάτι που έρχεται από άλλη εποχή», επισημαίνει η επιμελήτρια.
Η «εκκίνηση» της έκθεσης γίνεται από τον 4ο όροφο, με τους «Τόπους». Στο θέμα μάς εισάγουν οι αθηναϊκές τοπιογραφίες του Βικέντιου Λάντσα. Το κλασικό μοτίβο ερειπιογραφίας των τελών του 19ου αιώνα με τη ρομαντική ατμόσφαιρα και την αχλύ της εποχής της αρχαιότητας, η οποία ανακάμπτει μετά την ίδρυση του νέου ελληνικού κράτους, «συνδιαλέγεται» εδώ ακόμη και με πιο μινιμαλιστικά έργα όπως το «Αγάλματα και Πλήθος» του Ζάφου Ξαγοράρη. «Το ανώνυμο πλήθος ανάμεσα στα αγάλματα φέρνει αυτήν τη μνήμη της μνημειακής γλυπτικής, της αρχιτεκτονικής μέσα όμως από ένα πιο σύγχρονο βλέμμα. Μιλάει για μια πόλη που προσπερνά την ιστορία της, που μοιάζει να έχει ιστορική συνέχεια, αλλά τελικά αυτή ενεργεί ως παράταιρο στοιχείο στην καθημερινότητα των κατοίκων της. Προσπαθώ να πω πώς η συνάφεια ανάμεσα σε κάποια έργα μπορεί να προκύπτει μέσα από μια σκέψη, δεν σημαίνει ότι οι καλλιτέχνες “συναντιούνται” ή ότι ο Ξαγοράρης έχει αναφορά στον Λάντσα. Αντλώ από τα οπτικά ερεθίσματα που μου δίνουν οι πίνακες και προσπαθώ να δημιουργήσω ένα παιχνίδι», υπογραμμίζει η κυρία Κανελλοπούλου.Πολύ ενδιαφέρουσα θεωρεί και τη συνομιλία ανάμεσα στα τοπία των Ιωάννη Αλταμούρα, Κωνσταντίνου Μαλέα και Βαλερίου Καλούτση, εστιάζοντας ιδιαίτερα στις παραπλήσιες τονικότητες ανάμεσα σε αυτές τις τρεις εκδοχές τοπίων με την εντελώς διαφορετική διαχείριση στον τρόπο εικαστικής έκφρασης. Οι μετατοπίσεις από τη μια εποχή στην άλλη γίνονται πιο εμφανείς, όπως φυσικά και τα κίνητρα που πυροδότησαν την έμπνευση των τριών καλλιτεχνών. Και έτσι παρατηρούμε ότι περνάμε από τη σχεδόν ιμπρεσιονιστική αποτύπωση της φύσης των τελών του 19ου αιώνα στο σχόλιο για την ερημοποίησή της στα τέλη του 20ού, χωρίς η αφήγηση να κομπιάζει…
Ομοίως στον 3ο όροφο, όπου ξεδιπλώνεται η θεματική των μυθικών προσώπων αλλά και των καθημερινών μορφών, η περιήγηση ξεκινά με μια αναφορά στη μυθολογία, με έργα από τον ιστορικό άξονα όπως η «Παλλάς Αθηνά» του Νικόλαου Γύζη, ένα σύμβολο για το Πανεπιστήμιο Αθηνών, «περπατά» όμως και σε έργα που έχουν πιο σύγχρονες οπτικές για το πώς μπορεί κάποιος να αναφερθεί στην αρχαιότητα, όπως είναι το «Παλίμψηστο ολόκαυστο» του Γιώργου Λαζόγκα.
Αντίστοιχα στην αναπαράσταση του απλού ανθρώπου, παρακολουθούμε γόνιμους διαλόγους ανάμεσα σε δημιουργούς διαφορετικών γενεών, όπως συμβαίνει με την «Προσωπογραφία της Δέσποινας με κολιέ και σκουλαρίκια», του Γιάννη Τσαρούχη και τον «Γραφέα» του Τάσου Μαντζαβίνου. «Οι δυο τους “συναντιούνται” εδώ στο κομμάτι της ψυχογραφικής προσωπογραφίας, χωρίς βέβαια κανείς να αγνοεί τα “δάνειά” τους από τη βυζαντινή γραφή», εξηγεί η επιμελήτρια. Ο 2ος όροφος, που φιλοξενεί τον τρίτο κύκλο θέασης, με τίτλο «Δυναμική της “έλλειψης”», μοιάζει σαν να αποδομεί τις δύο προηγούμενες ενότητες. «Εδώ βρίσκουμε έργα που υπηρετούν την αφαίρεση είτε ως καλλιτεχνικό ρεύμα είτε ως στοιχείο στη σύνθεσή τους, με αναφορές βέβαια μεταξύ τους αλλά και με τα έργα των πάνω ορόφων», σημειώνει η κυρία Κανελλοπούλου. Θα μπορούσε δηλαδή κάποιος να σκεφθεί ότι η τοιχοποιία της Ρένας Παπασπύρου από τα «Επεισόδια στην ύλη» λειτουργεί ως υπόμνηση για την πόλη. Αυτός ο τοίχος είναι ένα σπάραγμα από αθηναϊκή γειτονιά. Θα έβρισκε θέση και στην αρχή της έκθεσης. «Το πώς διαχειρίζεται κανείς την ύλη είχε για μένα μεγαλύτερη σημασία, γι’ αυτό και προτίμησα να την τοποθετήσω σε συνομιλία με τον Βασίλη Γεροδήμο, ο οποίος επίσης έχει υπαινικτικές αναφορές σε τόπους μέσα από ασυνήθιστους συνδυασμούς υλικών, όπως το μάρμαρο με το χαρτί» .
Το ότι τα έργα θα μπορούσαν να «ανεβοκατεβαίνουν» ορόφους, αποδεικνύοντας πόσο δεκτικά είναι σε διαφορετικές ερμηνείες –παρά τους περιορισμούς που υποδεικνύει η εικαστική τους γραφή–, είναι ίσως από τις μεγαλύτερες αξίες τους. «Θα χαρώ αν διαπιστώσω ότι ένας επισκέπτης συγκρατεί ένα στοιχείο από ένα έργο και αναζητεί το ταίρι του σε άλλη ενότητα», δηλώνει η επιμελήτρια.
Από 2/11/2023 έως 21/1/2024, Ιδρυμα Εικαστικών Τεχνών & Μουσικής Βασίλη και Μαρίνας Θεοχαράκη, http://www.thf.gr/»www.thf.gr.