ΑΝΤΟΝ ΤΣΕΧΩΦ
Ο γλάρος
μτφρ.: Δαυίδ Μαλτέζε
εκδ. Νεφέλη, σελ. 269
Στα μεγάλα βιβλιοπωλεία πάντοτε υπάρχει μια γωνιά για το θέατρο την οποία επισκέπτονται οι πιστοί – παρά τις πολυάριθμες χειμερινές και καλοκαιρινές παραστάσεις, παρά τις τηλεοπτικές λήψεις και μεταδόσεις τους σε ολόκληρο τον κόσμο, κι ακόμη παρά το «θέατρο στο μικρόφωνο», παραδοσιακό μικρόφωνο ή σύγχρονο, ψηφιακό. Τα θεατρικά έργα εξακολουθούν να διαβάζονται. Τι είναι αυτό που προσφέρει η μοναχική αναγνωστική περιδιάβαση στον τόπο όπου διασταυρώνονται οι φωνές, εκεί όπου ως συνήθως τα πάντα διακυβεύονται και όλα χάνονται έχοντας επιτρέψει στον αναγνώστη (ή στον θεατή) να διεισδύσει για λίγο στο ανθρώπινο πεπρωμένο;
Σε αντίθεση προς τον κινηματογράφο και την όπερα, στο θέατρο κυριαρχεί ο λόγος. Και η αυτοδυναμία του επιτρέπει στον αναγνώστη να δημιουργήσει μόνος την παράσταση. Καθώς αφουγκράζεται τις φωνές γίνεται ταυτόχρονα σκηνοθέτης, σκηνογράφος, δημιουργός κοστουμιών και μουσικός παραγωγός. Αλλά και τίποτε από όλα αυτά, καθώς στη σκηνή που στήνει στο μυαλό του, αρκεί να συγκρατήσει τον τόνο των φωνών, τον πόθο, την αγωνία, την απελπισία ή την αδιαφορία τους, για να πλάσει την ιστορία και τη μοίρα των ηρώων – με το προνόμιο του ενεργητικού αναγνώστη.
Παίρνουμε στα χέρια μας την ωραία μετάφραση του Δαυίδ Μαλτέζε. Πώς πλάθεται ο κόσμος; Μερικές σκηνικές οδηγίες: Σε ένα σημείο του πάρκου. Φαρδύς δρόμος ανάμεσα σε δενδροστοιχίες, που οδηγεί στη λίμνη, στο βάθος του πάρκου. Μια πρόχειρη σκηνή, έτοιμη για παράσταση, καλύπτει εντελώς τη λίμνη. Αριστερά και δεξιά από τη σκηνή υπάρχουν θάμνοι. Μερικές καρέκλες, ένα τραπεζάκι. Εμφανίζονται οι δεύτεροι χαρακτήρες, ο δάσκαλος Μεντβεντένκο και η Μάσα, κόρη του επιστάτη, έπειτα μαζί με τον θείο του ο 25χρονος Κονσταντίν Γκαβρίλοβιτς Τρέπλιεβ που έχει μικρή αυτοπεποίθηση και όνειρα να αποτινάξει από το θέατρο την παράδοση, φθάνει ανήσυχη ότι καθυστέρησε ο μεγάλος του έρωτας, η νεαρή ηθοποιός Νίνα Μιχαήλοβνα Ζαρέτσναγια, κόρη πλούσιου κτηματία, και στο τέλος εισέρχεται με όλη τη συνοδεία της να δουν την παράσταση, η μεγάλη ντίβα ηθοποιός Ιρίνα Νικολάγιεβνα Αρκάντινα και ανάμεσα στους συνοδούς της ο επιτυχημένος συγγραφέας Μπόρις Αλεξέγιεβιτς Τριγκόριν και ο γιατρός Εβγκένι Σεργκέγιεβιτς Ντορν (πάντα υπάρχει ένα πρόσωπο λίγο πιο έξω, κάτι σαν παρατηρητής για να πιστοποιήσει το δράμα).
Είσοδος, έξοδος, διάλογος. Δυο-τρεις λέξεις, μια αράδα, μισή ή μία παράγραφος, και καθώς προχωράει ο χρόνος, δυο-τρεις σελίδες. Συζήτηση, εναλλαγή, ρυθμός. Η μουσική της κίνησης. Κουβεντιάζοντας οι άνθρωποι συστήνονται. Ανεκπλήρωτοι ή αποτυχημένοι έρωτες: Ο Μεντβεντένκο για τη Μάσα, η Μάσα για τον Τρέπλιεβ, ο Τρέπλιεβ για τη Νίνα, η Νίνα για τον Τριγκόριν. Και στη μέση η Αρκάντινα, που έχει ανάγκη να κλέβει την παράσταση στη ζωή όπως και στο θέατρο. Πόθοι, έρωτες, φιλοδοξίες, χειρονομίες, όνειρα, ανάγκες, εκκλήσεις, ένα αξεδιάλυτο κουβάρι. Οι άνθρωποι ξεσκεπάζονται, εκφράζονται, συγκρούονται, σφαδάζουν· τι θέλουν, σε τι αποσκοπούν, ποιοι είναι; Η ιδιοφυΐα του δημιουργού βρίσκεται στο ότι παρά τις διαρκείς αποκαλύψεις, το αίνιγμα επιμένει· οι άνθρωποι παραμένουν δυσπόρθητοι την ίδια ώρα που πάνω στη σκηνή εξακολουθούν να κυκλοφορούν η απελπισία, η ματαίωση και οι εσωτερικές κραυγές τους.
Το μυστικό
Πού βρίσκεται το μυστικό; Ο τόμος περιέχει δύο απ’ τα κλασικά κείμενα των μεγάλων Ρώσων θεωρητικών Βίκτορ Σκλόφσκι και Μπόρις Αϊχενμπάουμ για την τεχνική της «ανοικείωσης» και τη «μέθοδο του φορμαλισμού». Τα κείμενα φωτίζουν πολλούς απ’ τους γρίφους του Τσέχωφ χωρίς να μπορούν (πώς αλλιώς;) να δώσουν συνολική απάντηση. Γιατί ποιος μπορεί να συλλάβει με τρόπο αμετάκλητο την (κατά Σκλόφσκι) αναγκαία σε κάθε τέχνη αταξία του ποιητικού ρυθμού;