Η Θεσσαλονίκη δεν ήταν άγνωστη για τον φωτογράφο Μάρτιν Μπαρτζιλάι. Παρόλο που γεννήθηκε στο Μοντεβιδέο της Ουρουγουάης, ως απόγονος Θεσσαλονικέων Εβραίων της διασποράς, μεγάλωσε ακούγοντας γλυκόπικρες ιστορίες από τον παππού του Λέοντα Μπαρτζιλάι για τη γενέθλια πόλη όπου έζησε έως τα δεκαεπτά του χρόνια. Οι φωτογραφίες στα οικογενειακά άλμπουμ σκάλιζαν πάντα τη μνήμη. Δύο από αυτές απεικονίζουν τον παππού του σε παιδική ηλικία κι ένα θείο του να ποζάρουν δίπλα στον τάφο της αδελφής του στο εβραϊκό νεκροταφείο Θεσσαλονίκης το 1926. Οι ταφόπλακες, γραμμένες στα γαλλικά και στα ladino (ισπανοεβραϊκά), ήταν η αφετηρία ώστε να αναζητήσει τα ίχνη των προγόνων του.
«Αρχικά, σκέφτηκα ότι θα ήταν ενδιαφέρον να βρω αυτόν τον τάφο, όμως το νεκροταφείο δεν υπήρχε πια. Είχε κατεδαφιστεί κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής το 1942 και οι ταφόπλακες είχαν χρησιμοποιηθεί ως πρώτη ύλη από τη Γενική Διοίκηση Μακεδονίας για τις υποδομές της πόλης μετά τον πόλεμο. Ωστόσο, επισκέφθηκα τη Θεσσαλονίκη πρώτη φορά το 2018, για να βρω αυτό που είχε γίνει αόρατο, τα ίχνη που αντιστάθηκαν στον χρόνο. Η αναζήτηση μετατράπηκε σε “κυνήγι θησαυρού” και τελικά η προσωπική μου ιστορία με οδήγησε στη μεγάλη Ιστορία», λέει στην «Κ» ο κ. Μπαρτζιλάι.
Εξι φορές ήρθε από τότε στη Θεσσαλονίκη. Το αόρατο νεκροταφείο είχε γίνει στόχος. Εψαξε, συζήτησε με ανθρώπους που ασχολούνται με την ιστορία των Εβραίων συμπατριωτών τους, αλώνισε την πόλη για να εντοπίσει απομεινάρια του που, δυστυχώς, υπάρχουν σήμερα σε αναρίθμητα σημεία. Και τα βρήκε, μερικά μόνος του. Ως επαγγελματίας φωτογράφος που ζει και εργάζεται στο Παρίσι, αποτύπωσε σε εικόνες τις εμφανείς επιτύμβιες στήλες σε είκοσι διαφορετικές τοποθεσίες. Μια σειρά από αυτές παρουσιάζει το Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης στην έκθεση «Ghost cemetery» της Thessaloniki PhotoBiennale. Η έκθεση και το ομότιτλο βιβλίο του αναδεικνύουν «τόσο το χρονικό όσο και το συγκρουσιακό ιστορικό γεγονός της καταστροφής της εβραϊκής νεκρόπολης», σημειώνει η δρ Ξένια Ελευθερίου, επιστημονική υπεύθυνη του Εβραϊκού Μουσείου.
Θεσσαλονίκης
Μαρμάρινες ταφόπλακες ενσωματωμένες σε τείχη και τοίχους, σε μνημεία, κτίρια και πεζοδρόμια, διασκορπισμένες σε αυλές, συγκέντρωσε η έρευνα του Μπαρτζιλάι. «Είναι ορατές. Αρκεί μόνο να κοιτάξει κανείς. Και όμως, οι Θεσσαλονικείς αδιαφορούν, ενώ ιστορικοί και αρχαιολόγοι δεν έχουν μπει στον κόπο να τις καταγράψουν. Ελάχιστοι είναι παθιασμένοι με αυτό το θέμα», επισημαίνει ο φωτογράφος. Διακρίνονται στους ναούς Αγίου Δημητρίου, Αγίου Νικολάου του Ορφανού, κοντά στον Οσιο Δαβίδ, στην πλατεία Ναυαρίνου, στο ΑΠΘ (όπου εκτεινόταν η νεκρόπολη σε έκταση 344 στρ.) Στο περιτείχισμα του Λευκού Πύργου, στο Βασιλικό Θέατρο, σε ιδιωτικούς χώρους, σε εγκαταλελειμμένο σπίτι ανατολικά του γηπέδου «Κλεάνθης Βικελίδης», σε ιδιωτικές κατοικίες (στο κέντρο και στο Πανόραμα), στο Επταπύργιο, στην ακτή του Δήμου Καλαμαριάς, στο τείχος του «νέου» σιδηροδρομικού σταθμού.
«Οι Θεσσαλονικείς αδιαφορούν, ενώ ιστορικοί και αρχαιολόγοι δεν έχουν μπει στον κόπο να καταγράψουν», λέει στην «Κ» ο κ. Μπαρτζιλάι για τις εντοιχισμένες πλάκες.
«Είναι τραγικός ο τρόπος που διασκορπίστηκαν περίπου 350.000 τάφοι, καταστρέφοντας μαζί πολύτιμα στοιχεία για τη μακραίωνη ιστορία της εβραϊκής κοινότητας στην πόλη όπου έζησε ολόκληρη η οικογένειά μου», υπογραμμίζει ο φωτογράφος. Ο παππούς του Λέων Μπαρτζιλάι γλίτωσε από τις εκτοπίσεις. Ολοι οι υπόλοιποι, όμως, όπως οι φωτογράφοι θείοι του, Ντάριο και Μανούτε Μεναχέμ, που είχαν στούντιο στο κέντρο της Θεσσαλονίκης, και οι οικογένειές τους, βρήκαν τον θάνατο στα στρατόπεδα συγκέντρωσης μαζί με τους 48.000 συμπατριώτες τους στο Ολοκαύτωμα, που εξαφάνισε το 96% του εβραϊκού πληθυσμού της Θεσσαλονίκης.
Φεβρουάριο του 2022, η πέτρα που έχει τοποθετηθεί υπό γωνία είναι μια εβραϊκή
ταφόπλακα
«Ο παππούς μου ήταν ένα χαρούμενο άτομο αλλά όταν τον ρωτούσαμε για την οικογένειά του στη Θεσσαλονίκη η θλίψη επισκίαζε τις ευχάριστες αναμνήσεις», θυμάται ο κ. Μπαρτζιλάι. «Περιέγραφε συχνά το Ζέπελιν που είχε δει στον Λευκό Πύργο. Θυμόταν το Γαλλικό Ινστιτούτο, το τραμ, τα τουρκικά λουτρά, αλλά όταν επισκέφθηκε την πόλη τη δεκαετία του 1950, την βρήκε αγνώριστη. Ελεγε ότι δεν έχει μείνει τίποτα στη Θεσσαλονίκη», την πόλη που άφησε το 1924 για να εγκατασταθεί με τους γονείς του στο Παρίσι και στη συνέχεια στο Μοντεβιδέο, όπου πέθανε το 1999.
κατακόρυφα μια στήλη από το παλαιό εβραϊκό νεκροταφείο. Ο κύκλος στη δεξιά πλευρά
που αντιστοιχεί σε άξονα περιστροφής, υποδεικνύει ότι βρισκόταν σε πύλη
Ο κ. Μπαρτζιλάι μπορεί να μη βρήκε τον τάφο της φωτογραφίας, αλλά η αναζήτηση «ήταν συναρπαστική», σημειώνει. «Αγάπησα τη Θεσσαλονίκη, έκανα φίλους, αλλά έχω ανάμεικτα συναισθήματα όταν μαθαίνω για τους βανδαλισμούς στα μνημεία Ολοκαυτώματος και εκπλήσσομαι που η ιστορία του σεφαραδίτικου πολιτισμού είναι άγνωστη σε πολλούς Θεσσαλονικείς. Γι’ αυτό πιστεύω ότι τα σημεία όπου βρίσκονται οι επιτύμβιες στήλες πρέπει να επισημανθούν για να μη χαθεί η μνήμη. Γιατί όπως λέει ο πρώην δήμαρχος Γιάννης Μπουτάρης: «Δεν μπορείς να χτίσεις ένα μέλλον δίχως να γνωρίζεις το παρελθόν σου».
«Ghost cemetery», εγκαίνια αύριο, Τρίτη 17 Οκτωβρίου, στις 6 μ.μ., Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης.