ΡΕΪ ΜΠΡΑΝΤΜΠΕΡΙ
Το κρασί του θέρους
μτφρ.: Βασίλης Δουβίτσας
εκδ. Αγρα, σελ. 352
Σε έναν κατάλογο συγγραφέων που σου αλλάζουν τη ζωή, ο Ρέι Μπράντμπερι (1920-2012) θα είχε ασφαλώς εξέχουσα θέση. Και βιβλία σαν το «Κρασί του θέρους» («Dandelion wine», 1957) θα φιγουράριζαν πρώτα πρώτα στη λίστα. Γιατί το μυθιστόρημα αυτό –ένα από τα βιβλία που επίσης γέννησαν πολλούς συγγραφείς– είναι μαγικό. Για να δανειστούμε μία μόνο από τις εκατοντάδες, από τις χιλιάδες φαντασμαγορικές εικόνες του, «οι λέξεις του είναι καλοκαίρι πάνω στη γλώσσα». Το «Κρασί του θέρους» είναι ένας ύμνος στην παιδική ηλικία –εκεί όπου το παιδί με τα καινούργια πάνινα παπούτσια του είναι με το ένα πόδι έτοιμο να πατήσει στην εφηβεία, μα δεν πατάει ακόμη–, στην ξεγνοιασιά και στο μυστήριό της, μια ελεγεία στη δύναμη και την παραμυθία της νοσταλγίας. Εκείνου, ειδικά, του τύπου της νοσταλγίας που μας κάνει να βλέπουμε το παρελθόν σαν κάτι πολύ πιο υπέροχο, πολύ πιο γεμάτο με θαύματα και ζεστασιά από όσο στ’ αλήθεια υπήρξε: δεν πειράζει· γιατί αυτός είναι ο μόνος τρόπος για να αντέξει κανείς τις μαζεμένες αναποδιές του σήμερα, της ενήλικης ζωής.
Ο συγγραφέας απλώνει μπροστά μας ένα τοπίο καμωμένο από αστερόσκονη, δροσοσταλίδες, ιστούς αράχνης, μυρωδιές, ήχους, σκιρτήματα, φόβους, τρεχαλητά, μυστήριο, απώλειες και ανησυχαστικές σκιές· δεν σ’ αφήνει να κοιμηθείς.
Ο Ρέι Μπράντμπερι απλώνει μπροστά στα διαρκώς έκθαμβα μάτια μας (όπως έκθαμβα είναι διαρκώς και τα μάτια του δωδεκάχρονου πρωταγωνιστή του – ενός alter ego του) ένα τοπίο καμωμένο από αστερόσκονη, δροσοσταλίδες, ιστούς αράχνης, μυρωδιές, ήχους, σκιρτήματα, φόβους, τρεχαλητά, αγωνία, μυστήριο, απώλειες και ανησυχαστικές σκιές – ένα τοπίο που φουσκώνει από τη ζέστη του Ιουνίου και από μια υγρασία που δεν σ’ αφήνει να κοιμηθείς, κρατώντας σε διαρκώς σε εγρήγορση: γιατί αυτή η στιγμή, αυτό το εδώ και τώρα, θα πάψει να υπάρχει πριν καν προλάβεις να ανοιγοκλείσεις τα μάτια σου, αμέσως μόλις γεννηθεί και περάσει από μέσα σου θα είναι πια παρελθόν, ένα χθες, κάτι φευγάτο και πεθαμένο, και μια τόσο σπουδαία στιγμή (όλες οι στιγμές είναι σπουδαίες) δεν μπορεί παρά να σου αφήσει μια γλυκόπικρη επίγευση στο στόμα, γιατί πάει, χάθηκε, έσβησε σαν ερωτοχτυπημένη πυγολαμπίδα το ξημέρωμα. Και μαζί της χάθηκε και ένα κομμάτι του εαυτού σου – λες και είμαστε έτσι φτιαγμένοι, που με κάθε μας βήμα να αφήνουμε πίσω κάτι πολύτιμο, κάτι που μας ανήκε μέχρι να το χάσουμε, και που δεν μπορούμε να ξαναβρούμε παρά μόνο βουτώντας με τη φαντασία μας στο παρελθόν, έναν τόπο της φαντασίας που είναι πάντα μαγεμένος, σαν ένας λαβύρινθος γεμάτος θαύματα, σαν ένα λούνα παρκ που ένα χάραμα ήρθε από το πουθενά και στήθηκε στην αλάνα της γειτονιάς μας.
Ο λόγος στον μεταφραστή
Η έκδοση είναι υπέροχη, με τη γνωστή αισθητική υπογραφή της Αγρας, και το κείμενο μεταφρασμένο με πολλή αγάπη και μεγάλη γνώση, επιδεξιότητα και γλυκύτητα από τον Βασίλη Δουβίτσα. Ο ίδιος μάς είπε για τον Μπράντμπερι και το στυλ του, γι’ αυτή τη χαρακτηριστική του δύναμη να κατασκευάζει εξαιρετικά πρωτότυπες εικόνες αντλημένες από τη μνήμη του, χρησιμοποιώντας μια πολύ δροσερή, πολύ ευφάνταστη γλώσσα: «Σήμα κατατεθέν της γραφής του είναι η εναργής, λεπτομερειακή –ενδεχομένως και σχοινοτενής– αποτύπωση στο χαρτί τοπίων. Μπορεί να μη μαθαίνουμε αν οι χαρακτήρες του είναι κοντοί ή ψηλοί, αν φορούν γυαλιά ή καπέλο, αλλά ξέρουμε ότι περνάνε από εκείνη τη ρεματιά με τα αγριοστάφυλα που τα πρωινά μαγνητίζει τις μέλισσες και τα βράδια φιλοξενεί γρύλους αλλά και κάθε λογής φασματικές μορφές. Καθώς έζησε ως ενήλικος στο αστικό περιβάλλον του Λος Αντζελες, και μάλιστα συνειδητά χωρίς αυτοκίνητο, υποθέτει κανείς με ασφάλεια ότι δεν περιγράφει εικόνες της καθημερινότητάς του, αλλά αναμνήσεις, μυθοπλαστικά μεταφερμένες, φιλτραρισμένες μέσα από τη φαντασία του, μιας δικής του ονειροχώρας. Αποτελούν μια συναισθηματική βαλβίδα εκτόνωσης –συγγραφέα και αναγνώστη– σε έναν κόσμο αφόρητου ρεαλισμού και κυριαρχίας της οθόνης. Παράλληλα, είναι και μια διαρκής αναμέτρηση του Μπράντμπερι με την ίδια τη γραφή και την παγκόσμια λογοτεχνία. Κόντρα στο δυτικό υπόδειγμα της μεταπολεμικής περιόδου, οι εικονοποιητικές του λέξεις δεν καθοδηγούν, αλλά υποδεικνύουν».
Το μυθιστόρημα εκτυλίσσεται το καλοκαίρι του 1928, όταν ο Ντάγκλας Σπώλντινγκ είναι δώδεκα ετών και ξεκινά από τη μυθική οικογενειακή διαδικασία απόσταξης και εμφιάλωσης αυτού του ιδιαίτερου κρασιού, του κρασιού από πικραλίδες, που θα διατηρηθεί σε παλιά, χρησιμοποιημένα μπουκάλια κέτσαπ για να βγει σε ώρα ανάγκης: όταν χρειαζόμαστε τις αναμνήσεις των παλιών καλοκαιριών. Και τότε, ο Ντάγκλας και ο κατά δύο χρόνια μικρότερος αδελφός του, Τομ, και οι φίλοι τους, και όλη η γειτονιά, και όλη η μικρή τους πόλη, θα παρελάσουν ένας ένας από μπροστά μας τυλιγμένοι τα χρώματα της φαντασίας και της φύσης: όχι «ως έχουν», αλλά όπως τους βλέπει και τους νιώθει ο Νταγκ – από τα μαμούνια του δάσους και του χώματος και το επίμονο πέταγμα των κουνουπιών μέχρι τις φήμες (ή δεν είναι μόνο φήμες;) για ένα δολοφόνο που σέρνεται απειλητικός μέσα στις σκιές. Μαζί με όλα αυτά, θα γνωρίσουμε ένα σωρό ήρωες, νέους και γέρους, απλούς, καθημερινούς ανθρώπους (αλλά ποιος είναι «απλός», τελικά!), δεσποινίδες ενενήντα πέντε ετών ή τρελούς εφευρέτες, σαν να είμαστε στο Σπουν Ρίβερ. Είμαστε όμως στην Γκρην Τάουν, τη φανταστική πόλη που πρωταγωνιστεί και στα επόμενα δύο μυθιστορήματα του Μπράντμπερι: το «Farewell Summer» (2006, διαδραματίζεται την αμέσως επόμενη χρονιά, το καλοκαίρι του 1929, και είναι η συνέχεια του «Κρασιού», αν και εκδοτικά πήγε πολύ πίσω) και το αριστουργηματικό «Κάτι κολασμένο έρχεται προς τα δω» (1962, ο τίτλος παρμένος βέβαια από τις μάγισσες του «Μάκβεθ»), που κλείνει μεθυστικά την τριλογία.
To «Φαρενάιτ 451»
Από τις εκδόσεις Αγρα και σε μετάφραση του Βασίλη Δουβίτσα κυκλοφορούν ακόμη το δυστοπικό μυθιστόρημα Ε.Φ. του Ρέι Μπράντμπερι «Φαρενάιτ 451» (2012, βιβλίο του 1953 που έγινε ταινία το 1966 από τον Φρανσουά Τριφό, αλλά και πιο πρόσφατα, το 2018, από τον Ραμίν Μπαχράνι, σε μια πιο «μοντέρνα» έκδοση αυτής της κλασικής πολιτικής δυστοπίας για τη λογοκρισία, τη δύναμη της εξουσίας και την ανάγκη για διαρκή αντίσταση στη λήθη), οι συλλογές διηγημάτων Ε.Φ. και τρόμου «Πέθανε ο σκύλος, κατά τ’ άλλα όλα καλά» (2010, ένα εκπληκτικό βιβλίο σαν κουτί με διαφορετικά μεταξύ τους σοκολατάκια αλλά τυλιγμένα με το ίδιο αλουμινόχαρτο· ποτέ δεν ξέρεις τι θα σου προκύψει κάθε φορά) και «Ο εικονογραφημένος άνθρωπος» (2021, ένα θρυλικό βιβλίο, με ένα από τα πιο θεαματικά ευρήματα της πεζογραφίας: τα ζωντανά, ομιλούντα τατουάζ ενός άντρα), αλλά και το σπονδυλωτό μυθιστόρημα Ε.Φ. «Τα χρονικά του Αρη» (2011, μτφρ. Δημήτρης Αρβανίτης – ένα σπαρακτικό, όλο συναίσθημα και ρομαντισμό βιβλίο).
Οι «Μεγάλοι Τρεις» της επιστημονικής φαντασίας και ο Μπράντμπερι
Ο Ισαάκ Ασίμοφ, ο Αρθουρ Κλαρκ και ο Ρόμπερτ Χάινλαϊν αναφέρονται συχνά σαν οι «Μεγάλοι Τρεις» της επιστημονικής φαντασίας, η Αγία Τριάδα, καθώς είναι για πολλούς οι πιο σημαντικοί συγγραφείς του είδους σε όλο τον 20ό αιώνα. Και οι τρεις συνδύαζαν την επιστήμη και τη φαντασία με τρόπο που έκανε τις ιστορίες τους όχι μόνο συναρπαστικές, αλλά και επιστημονικά αληθοφανείς.
O μεταφραστής και μελετητής του είδους Χριστόφορος Λιθαρής μάς λέει: «Το θέμα δεν είναι μόνο το συγγραφικό ταλέντο, αλλά και η επιρροή στον χώρο της Ε.Φ. Οι Χάινλαϊν, Ασίμοφ, Κλαρκ άφησαν το σημάδι τους, εισήγαγαν ιδέες που έγιναν ο κορμός της Ε.Φ., δημιούργησαν μιμητές. Κι επειδή αυτό έγινε σε σχετικά πρώιμο στάδιο της πορείας του είδους, ήταν ακόμη πιο καταλυτικό το έργο τους». Οχι ακριβώς στον αντίποδα αλλά παράλληλα με αυτούς, ο μοναδικός Φίλιπ Ντικ χρησιμοποιεί μια υπερ-προηγμένη τεχνολογία για να τη φέρει αντιμέτωπη με τον άνθρωπο, όμως ποτέ δεν ασχολείται με την επιστήμη πίσω από την τεχνολογία: δεν τον ενδιαφέρει να το κάνει. Ενώ η τρομερά επιδραστική Ούρσουλα Λε Γκεν, η σημαντικότερη γυναίκα συγγραφέας Ε.Φ., εστιάζει κυρίως σε ανθρωπολογικά θέματα, σε θέματα φύλου, Ιστορίας και περιβάλλοντος.
Και ο Ρέι Μπράντμπερι; Ο Ρέι Μπράντμπερι παίρνει από τον άνθρωπο ό,τι μπορεί να κρύβει μέσα στην καρδιά του, και το αναδεικνύει πίσω και πέρα από την όποια τεχνολογική κατάκτηση του μέλλοντος –σαν μέσα από ένα προφητικό όραμα–, για να μιλήσει με γλυκύτητα και πάθος για τους μοναδικούς μελλοντικούς του κόσμους –ή για το παρελθόν: και το «Κρασί του θέρους» είναι με τον τρόπο του φαντασία– εστιάζοντας στα ανθρώπινα συναισθήματα με την πιο «ποιητική» και στοχαστική πεζογραφία που μπορούμε να φανταστούμε. Η φαντασμαγορική δράση, μάλιστα, συχνά μπορεί να απουσιάζει χωρίς αυτό να ενοχλήσει κανέναν, ενώ τα μεγάλα φιλοσοφικά και ηθικά ζητήματα εξερευνώνται μέσα από τους σύνθετους χαρακτήρες που επινοεί, και από όσα βιώνουν. Στον κόσμο του Μπράντμπερι, όταν μιλάει για εδώ, για εμάς, για τη Γη, η Μηχανή της Ευτυχίας ή του Χρόνου είναι το βούτυρο που αλείβεται σε μια χοντρή φέτα ψωμί, λίγη μαρμελάδα που λεκιάζει δυο χείλια, τα πεταμένα βιβλία στο πάτωμα που κάποιο χέρι πρέπει να συμμαζέψει, γιατί αύριο κάποιο άλλο χέρι –ένα παιδικό χέρι: το δικό μας– πρέπει να τα ξαναρίξει στο πάτωμα, γιατί έτσι πάνε αυτά. Είναι όλα εκείνα τα μικρά πράγματα, που είναι τόσο μεγάλα, τόσο απέραντα.