Φοράει ένα μαύρο φουλάρι με χρωματιστά πουά, ένα μακρύ μαύρο παλτό και λευκό καπέλο Πάναμα. Το αφήνει στην καρέκλα δίπλα του για να αρχίσουμε τη συνέντευξη, και παραγγέλνει έναν καπουτσίνο. Ο Μικελάντζελο Πιστολέτο το καλοκαίρι έκλεισε τα 90 του χρόνια και πλέον βαδίζει στη δέκατη δεκαετία της ζωής του πιασμένος από το χέρι με την επίσης ηλικιωμένη σύζυγό του που τον συνοδεύει ντυμένη στα μοβ με ασορτί μοβ μαλλιά, τσάντα και παπούτσια. Ελάχιστη σημασία έχει αν περπατούν αργά, το σημαντικό είναι πως το διασκεδάζουν.
Πίσω στις δεκαετίες του ’60 και ’70, την εποχή που το ιταλικό κίνημα της Arte Povera τάραζε τα νερά της ευρωπαϊκής τέχνης, ο Πιστολέτο –ο μεγαλύτερος ηλικιακά από την ομάδα των τότε νεαρών «ανταρτών» της εννοιολογικής τέχνης– δημιούργησε μια σειρά από πολύ «φτωχά» έργα: μια χριστουγεννιάτικη φάτνη, ένα πηγάδι από χαρτόνι με σκισμένο καμβά στο κέντρο του, μια βιτρίνα για ρούχα, ένα τραπέζι από κορνίζες και πίνακες ζωγραφικής.
«Τι ήταν το σημαντικότερο τότε;», τον ρωτώ. «Το ανεπανάληπτο κάθε στιγμής», απαντά. «Ενας ελεύθερος και χωρίς περιορισμούς τρόπος δράσης. Η Arte Povera υπήρξε το τελευταίο καλλιτεχνικό ρεύμα της πρωτοπορίας, ριζοσπαστικό και σημαντικό για την ανθρώπινη ύπαρξη».
«Ηomo cellularis»
«Και τι θεωρείτε σήμερα avant-garde στην τέχνη;», ξαναρωτώ. «Αυτός είναι ένας ξεπερασμένος όρος για τον 21ο αιώνα», λέει. «Δεν υπάρχουν κινήματα πλέον, ο καθένας πορεύεται μόνος του». «Εσείς προς τα πού πηγαίνετε;», επιμένω. «Η τέχνη αποσκοπεί να κάνει τον άνθρωπο πιο υπεύθυνο και όχι να ζει σαν άλογο ον με ένα κομπιούτερ στο χέρι. Ο homo cellularis υπάρχει κίνδυνος να γίνει το νέο περιεχόμενο της κοινωνίας», απαντά συνεχίζοντας τη σκέψη του από τα χρόνια του ’60, όταν ο 30χρονος εαυτός του διέσχιζε το όριο μεταξύ τέχνης και ζωής.
Η συζήτησή μας γίνεται σε ένα από τα σελφ σέρβις καφέ στο Artissima Fair του Τορίνου, την αγαπημένη φουάρ των επιμελητών. Ο Μικελάντζελο Πιστολέτο μόλις ολοκλήρωσε τη δημόσια συνομιλία του με την Καρολίν Κριστόφ-Μπακάργκιεφ, διευθύντρια του Castello di Rivoli Museo d’ Arte Contemporanea σχετικά με τη σημασία των πολλών που περιλαμβάνονται στη μονάδα. Η έκθεση «Molti di uno» (Πολλοί από Ενα), που την προηγούμενη μέρα εγκαινιάστηκε στους απέραντους χώρους της πτέρυγας Manica Lunga του Castello, έχει ήδη γίνει αντικείμενο συζήτησης στην πόλη. «Τι εννοεί ο τίτλος;», ρωτώ τον καλλιτέχνη. «Οτι η κοινωνία αποτελείται από έναν τεράστιο αριθμό ατόμων και οργανώσεων, κάτι που σημαίνει ότι η κοινωνία είναι το Ενα. Οι πολλοί είναι για μένα εκείνοι που τώρα συνθέτουν την έννοια της κοινωνίας, για την οποία ως καλλιτέχνης είμαι ηθικά υπεύθυνος».
Ο Πιστολέτο άρχισε να βάζει στο έργο του την κοινότητα, δηλαδή τον καθένα μας, στα διάσημα πλέον mirrors paintings, τους πίνακες-καθρέφτες που δημιούργησε στα μέσα του προηγούμενου αιώνα. Μία ημέρα μετά τη συνέντευξή μας, περιμένοντας στην ουρά για να επισκεφθώ την έκθεση «Molti di uno» στο Castello, θυμάμαι τη φράση του: «Επισκέπτεσαι την έκθεση και βρίσκεις κάτι που σε ενθουσιάζει, που κάνει τη φαντασία σου να κινείται. Αλλά όπως πίστευε η Arte Povera, χρησιμοποιούμε τη φαντασία μας για να σκεφτούμε, όχι για λόγους διακοσμητικούς».
«Η τέχνη αποσκοπεί να κάνει τον άνθρωπο πιο υπεύθυνο και όχι να ζει σαν άλογο ον με ένα κομπιούτερ στο χέρι».
Το όραμα του Πιστολέτο για τη σύγχρονη τέχνη σε παγκόσμιο επίπεδο αναπτύσσεται σε 29 Uffizi (δωμάτια), που είναι σχεδιασμένα ως ανοιχτοί χώροι συνδεδεμένοι μεταξύ τους. Τα Δωμάτια περιλαμβάνουν το μετασύμπαν, την τέχνη, την επιστήμη, τη φιλοσοφία, τον νόμο, την αρχιτεκτονική, την επικοινωνία, την πολιτική, την οικολογία, την επιτήρηση, τον αθλητισμό, τα μαθηματικά, την πνευματικότητα, τη θρησκεία, τη μυθολογία, την εκπαίδευση, τη διατροφή, τον συμβολισμό, την κοσμολογία, το σχέδιο, την ταφή, την ιστορία, την πολεοδομία, τη μόδα, τη γραφή, την υγεία, την πληροφορική, τη φύση. Τα 29 Uffizi εκθέτουν τη δομή που, σύμφωνα με τον καλλιτέχνη, αποτελεί τη βάση της πολιτικής και κοινωνικής ζωής προτείνοντας ένα τεράστιο δίκτυο αλληλεπιδράσεων και μια δυναμική συνθήκη που αποσκοπεί στο γκρέμισμα των τοίχων και των διαχωρισμών.
«Αυτή η μελλοντική πόλη είναι επίσης μια πόλη τεχνολογίας, κοινωνικών μέσων και τεχνητής νοημοσύνης», λέει η διευθύντρια του Castello di Rivoli Museo d’ Arte Contemporanea, «ένας κόσμος στον οποίο ο καθρέφτης του συνεχούς, αόρατου και πανταχού ελέγχου μπορεί να οδηγήσει στην ανάγκη να ξανασκεφτούμε την ιδέα της ελευθερίας». Η αρχιτεκτονική αυτής της φανταστικής μετα-πόλης μοιάζει με λαβύρινθο, όπου το κοινό διαρκώς βγάζει σέλφι, ενώ την ίδια στιγμή οι καθρέφτες συλλαμβάνουν την εικόνα-πορτρέτο του homo cellularis. Παράλληλα, ο λαβύρινθος λειτουργεί σαν μια γιγαντιαία αυτοπροσωπογραφία του καλλιτέχνη.
Η διαίρεση της πόλης σε Uffizi επαναλαμβάνει έναν προβληματισμό στον οποίο ο καλλιτέχνης έχει αφιερώσει χώρο στο «La Formula della Creazione» (Η φόρμουλα της δημιουργίας, 2020), ένα βιβλίο στο οποίο εξετάζει την καλλιτεχνική πορεία του, προσδιορίζοντας ταυτόχρονα τα 31 βήματα που οδηγούν στη γένεση μιας νέας κοινωνίας.
«Από την παιδική μου ηλικία προσπαθούσα να βρω σε τι θα πιστεύω. Γιος καλλιτέχνη, τράφηκα με τέχνη από την εποχή ακόμη που με θήλαζε η μητέρα μου. Στην αρχή ασυνείδητα και στη συνέχεια με διαρκώς μεγαλύτερη επίγνωση συνέχισα να αναζητώ σε τι θα πιστέψω ακολουθώντας τον δρόμο της τέχνης», γράφει στην εισαγωγή αυτού του βιβλίου.
Στο εργαστήριο συντήρησης έργων τέχνης του πατέρα του έμαθε ότι μέρος της εργασίας ενός επαγγελματία ζωγράφου ήταν να «μεταφράζει» τη ζωή σε εικόνες. Ο μικρός Μικελάντζελο γεννήθηκε στην πόλη Μπιέλα, κοντά στο Τορίνο το 1933, μια εποχή που πολύ απείχε από την ευφορία που έζησε η Ιταλία τη δεκαετία του 1950. Στα μεταπολεμικά χρόνια, το Τορίνο ανοικοδομήθηκε γρήγορα. Η αυτοκινητοβιομηχανία της πόλης έπαιξε καθοριστικό ρόλο στο ιταλικό οικονομικό θαύμα της δεκαετίας του 1950 και του 1960, προσελκύοντας εκατοντάδες χιλιάδες μετανάστες στην πόλη, ιδιαίτερα από τις αγροτικές νότιες περιοχές της Ιταλίας. Ο πληθυσμός έφτασε σύντομα το 1 εκατομμύριο το 1960 και κορυφώθηκε σε σχεδόν 1,2 εκατομμύρια το 1971. Τα εξαιρετικά κέρδη ανάπτυξης της πόλης της έδωσαν το παρατσούκλι Capital dell’ automobile. Τις δεκαετίες του 1970 και του 1980, η κρίση του πετρελαίου και της αυτοκινητοβιομηχανίας έπληξε σοβαρά την πόλη και ο πληθυσμός της άρχισε να μειώνεται απότομα, χάνοντας περισσότερο από το ένα τέταρτο του συνόλου του σε 30 χρόνια.
Η διαδρομή του
Ο Πιστολέτο το 1960 διοργάνωσε την πρώτη του ατομική έκθεση με παραστατικούς πίνακες και πορτρέτα στην Galleria Galatea στο Τορίνο. Μόλις έξι χρόνια αργότερα άρχισε η διεθνής προβολή του με τη σειρά γλυπτών του Minus Objects (1966), η οποία περιλαμβάνει ένα σύνολο από κολόνες και ένα δισδιάστατο τραπέζι και καρέκλες. Ολα αυτά τα χρόνια πηγαινοερχόταν στον κόσμο εκθέτοντας, και περιστασιακά γυρνούσε στο Τορίνο. Μετά τη συνέντευξή μας επέστρεψε στο σπίτι του στην Μπιέλα. Πριν φύγει, του θύμισα την Ελευσίνα και το σύμβολο του Τρίτου Παραδείσου (το σχέδιο του απείρου με έναν επιπλέον κύκλο στη μέση, πρόταση για σύγκρουση ή ισορροπία) που χάραξε στο τσιμέντο, στο προαύλιο του παλιού Ελαιουργείου. «Η ανθρωπότητα πάντοτε έψαχνε κάτι πέρα από τη φυσική υπόσταση. Θέλουμε να είμαστε αιώνιοι, να κατανοήσουμε το παρελθόν, να το απορροφήσουμε και να το μεταδώσουμε στο μέλλον», λέει.
