Δυστυχώς, τα τελευταία χρόνια, για λόγους οικονομίας εκ μέρους των θεατρικών παραγωγών, όλο και λιγότερες παραστάσεις διαθέτουν ένα ουσιαστικό και πλήρες πρόγραμμα. Ενα τέτοιο είναι αυτό της παράστασης «The Humans», του Στίβεν Κάραμ, που παρουσιάζεται στο θέατρο Μουσούρη σε σκηνοθεσία Κωνσταντίνου Μαρκουλάκη.
Το έχει επιμεληθεί η Τζένια Κονταράτου (βοηθός σκηνοθέτη στην παράσταση) και μέσα από κείμενα όπως αυτό του Σάμιουελ Φρίντμαν, καθηγητή Δημοσιογραφίας στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια και αρθρογράφου των New York Times, φωτίζει τις ιδιαίτερες πτυχές του έργου και της οπτικής της σκηνοθεσίας. Ουσιαστικά δίνει ένα στίγμα για τις επιρροές του Κάραμ, εντάσσοντας ταυτόχρονα το «Humans» στο ιστορικό κάδρο των επιρροών (Ευγένιος Ο’ Νιλ, Τενεσί Ουίλιαμς, Αρθουρ Μίλερ, Σαμ Σέπαρντ, Μάρσα Νόρμα, Γουέντι Γουάσερσταϊν, Αύγουστος Γουίλσον) που έχουν διαμορφώσει – επηρεάσει τη σύγχρονη αμερικανική θεατρική παραγωγή. Το πρόγραμμα του «The Humans» με βοήθησε να αποκρυπτογραφήσω κρίσιμα στοιχεία του έργου.
Προς Θεού! Δεν χρειάζεται, φυσικά, ο θεατής ένα πρόγραμμα για να βιώσει μια παράσταση. Η ελευθερία του στην πρόσληψη του κειμένου και των συστατικών της παράστασης (σκηνοθεσία, σκηνογραφία, μουσική, κίνηση, ερμηνείες) είναι αδιαπραγμάτευτη.
Ωστόσο, σε κάθε παράσταση είναι απαραίτητο να είναι σαφές –και αυτό οφείλει να προσφέρει το πρόγραμμά της– το δραματουργικό της πλαίσιο, πάνω στο οποίο κάθε θεατής μπορεί να βρει τις δικές του προσωπικές αναφορές. Μέσα από το «παράπλευρο» υλικό για το έργο, τις καταβολές του συγγραφέα, τα κεντρίσματα και την άποψη του σκηνοθέτη, ο θεατής μπορεί να κατανοήσει την παράσταση ή και να τη δει και από διαφορετική οπτική.
Κατά κύριο λόγο, μόνο το Εθνικό Θέατρο, το Κρατικό Βορείου Ελλάδος, το θέατρο Πορεία, το Επί Κολωνώ, το Θέατρο οδού Κυκλάδων και το Προσκήνιο –θέατρα με συνεχή παρουσία ετησίως– τηρούν πιστά σε όλες τους τις παραστάσεις την παράδοση του θεατρικού προγράμματος. Ευρέως διαδεδομένα είναι τα προγράμματα-φυλλάδια που περιέχουν τους συντελεστές και φωτογραφίες της παράστασης, ένα σημείωμα του σκηνοθέτη και (τυχόν) αρκετή διαφήμιση.
Ως σημεία αναφοράς για τις σοβαρές δουλειές τους πάνω στο θεατρικό πρόγραμμα των έργων που παρουσίασαν έχουν εγγραφεί, πλην των δύο κρατικών σκηνών, το Αμφιθέατρο του Σπύρου Ευαγγελάτου, η Πειραματική Σκηνή Τέχνης στη Θεσσαλονίκη, το Θέατρο Τέχνης επί Καρόλου Κουν, η Νέα Σκηνή επί Λευτέρη Βογιατζή.
Το καλό πρόγραμμα είναι συστατικό μιας θεατρικής παραγωγής και όχι πολυτέλεια. Ακόμη και αν οι σημερινοί θεατρικοί παραγωγοί επικαλούνται τη μειωμένη ζήτηση εκ μέρους του κοινού, για να δικαιολογήσουν την απουσία προγράμματος στις παραστάσεις τους, αυτό είναι κοντόθωρη οπτική της δουλειάς τους. Αλλωστε, μπορούν να προσφέρουν ένα ψηφιοποιημένο πρόγραμμα για κινητά τηλέφωνα. Το κοινό εκπαιδεύεται να βλέπει θέατρο εντρυφώντας σε αυτό και μέσα από τα κείμενα στα οποία μπορεί να ανατρέξει. Το πρόγραμμα αποτελεί την προστιθέμενη αξία μιας παράστασης, αποτυπώνει την αισθητική της, είναι το ίχνος της στον χρόνο. Είναι, εντέλει, τεκμήριο του θεατρικού πλούτου της χώρας.