Στα 1978, εποχή πλέον παλαιά, η απόσυρση των πρότερων μορφών της Αθήνας είχε συντελεστεί με άλματα και κρότο. Υπήρχε ακόμη εν ζωή και σε μεγάλο ποσοστό σε ενεργή δράση η γενιά εκείνη των ζωγράφων που είχαν μεγαλώσει σε μια Ελλάδα όλως διόλου διαφορετική, με άλλες κλίμακες στο τοπίο και άλλη χρωματική αντανάκλαση στο επίπεδο του δρόμου. Ζωγράφοι γεννημένοι στα 1900 και στα 1910 και στα 1920, ερμήνευαν με διαφορετικό τρόπο τις κατακλυσμιαίες αλλαγές του μεταπολεμικού κόσμου. Ο Βασιλείου, ο Τσαρούχης, ο Μαλάμος, ο Μανουσάκης, η Καραγάτση, ο Μιγάδης…
Υπήρχε, ωστόσο, ένα κοινό νήμα, μια υγρασία αναγνωρίσιμη. Στεκόμουν ώρα μπροστά σε πολλά τέτοια έργα στην Εθνική Πινακοθήκη, στην έκθεση «Αστυγραφία», για τη ζωή στην πόλη από το 1950 έως το 1970, όλο εκείνο το αποτύπωμα μιας μετάβασης, με διαφορετικές ταχύτητες, βλέμματα και επιθυμίες. Ζωγραφική, φωτογραφίες, κινηματογράφος, εγκαταστάσεις, μια αστική κουλτούρα ζωώδης, αναβλύζουσα, γεμάτη χυμούς, με σκοτεινές και φωτεινές ανταύγειες.
Τα έργα του Κώστα Μαλάμου, ιδίως αυτό με το νεοκλασικό σπίτι της οδού Ιπποκράτους, ζωγραφισμένο το 1978 (από τις συλλογές της Εθνικής Τράπεζας) μου έφερναν τη γεύση, τη μυρωδιά και τα χρώματα εκείνης της αστικής συνθήκης. Εκείνα τα χρόνια της μεταπολίτευσης, με την ορμή του καινούργιου, είχε γεννηθεί και η νοσταλγία που έφερνε το τραύμα μιας πόλης που είχε μεγαλώσει άτσαλα. Είχε καλλιεργηθεί τότε μια παράλληλη κουλτούρα ιχνηλασίας μιας εξωραϊσμένης παλιάς Αθήνας. Εκεί, στα 1978, είχε ενταθεί αυτή η μελαγχολική και διόλου ακτιβιστική θεώρηση του χθες. Θυμάμαι τον πρόλογο του Γιάννη Τσαρούχη στο βιβλίο-σύμβολο της εποχής, στα «Νεοκλασικά Σπίτια της Αθήνας και του Πειραιά» του Στέλιου Σκοπελίτη. Ηταν και παραμένει ένας αξεπέραστος σχολιασμός στην Αθήνα που έφυγε.
Στην Ιπποκράτους, όπου μας οδηγεί το ζωγραφικό έργο του Κώστα Μαλάμου, η περιοχή της Νεάπολης και των Εξαρχείων είχε ήδη αλλάξει πολύ. Υπήρχαν μεγάλα ανοίγματα από κατεδαφίσεις διώροφων σπιτιών, ορισμένα είχαν γίνει πάρκινγκ, άλλα θα χτίζονταν σύντομα. Οι κορνίζες στα νεοκλασικά παράθυρα θρυμματίζονταν, περιστέρια κούρνιαζαν, ένας κόσμος σε απόσυρση και σε ημίφως, σε καθεστώς νεκροφάνειας. Η Ιπποκράτους, όπως και όλοι οι δρόμοι στη Νεάπολη, είχε εκείνη την ατμόσφαιρα ενός μεταιχμίου, ένας βαθύς 20ός αιώνας.
Το 1978 ήταν μια χρονιά ορόσημο. Ηταν η τελευταία χρονιά μαζικών κατεδαφίσεων ιστορικών κτιρίων μεγάλης προβολής σε κεντρικούς δρόμους. Μέσα σε λίγους μήνες κατεδαφίστηκαν –ενδεικτικά– το αρχοντικό τριώροφο νεοκλασικό κτίριο της Πανεπιστημίου 31, τα επιβλητικά νεοκλασικά μέγαρα στη Βασιλίσσης Σοφίας 45 και 49, το ιδιαιτέρου κάλλους εκλεκτικιστικό Μέγαρο Σαμαρά στην 3ης Σεπτεμβρίου 56.
Λίγο μετά, την επόμενη χρονιά, το 1979, το κλίμα άλλαξε με πρωτοβουλίες του Στέφανου Μάνου. Αλλά εκείνη η στροφή της μεταπολίτευσης, που τόσο παραστατικά περνάει στην «Αστυγραφία», είχε ένα εκτόπισμα γεμάτο αντιφάσεις. Ηταν και το διεθνές κλίμα, ήταν το Κυπριακό, ήταν η νεολαία που διψούσε, ήταν ένας κόσμος ώριμος και αστικός που ένιωθε να ανήκει στο χθες που κυλούσε πίσω. Σήμερα, μισόν αιώνα μετά, η «Αστυγραφία» παράγει μυθολογίες πολλαπλών και σύνθετων εκφάνσεων.
Ενα απλό, αθηναϊκό σπίτι της οδού Ιπποκράτους, όπως το ζωγράφισε ο Μαλάμος, βουτηγμένο στη μελαγχολία και τη μοναξιά της ώχρας, έφερε στην προθήκη του σήμερα εκείνη την υγρασία ενός βλέμματος. Με θέα τον κόσμο που άλλαζε, από το θεωρείο της δεκαετίας του ’70…