ΡΟΥΘ ΠΑΝΤΕΛ
Οι κόρες του λαβύρινθου
μτφρ.: Στέλιος Βαφέας
εκδ. Ποταμός, 2023, σελ. 400
Ενας Αμερικανός σεναριογράφος (υπογράφει το σενάριο της ταινίας «Captain Phillips» με τον Τομ Χανκς) μου είχε πει πως για να είναι συναρπαστική η ταινία περιπέτειας, πρέπει το σενάριό της να αποκαλύπτει το θέμα βήμα βήμα, σαν να ξεφλουδίζει ένα κρεμμύδι φλούδα φλούδα. Οι «Κόρες του λαβύρινθου» είναι σαν ένα ωραίο, στρογγυλό κρεμμύδι που σε προσκαλεί να το ξεφλουδίσεις όλο και πιο γρήγορα αλλά και όσο πιο προσεκτικά μπορείς. Ως ιστορικός γράφω και όχι ως κάποιος ειδικός στη λογοτεχνία, παρόλο που η γραφή της Ιστορίας κερδίζει πάντα όταν είναι καλή η αφήγηση. Οι «Κόρες του λαβύρινθου» μπορούν να διαβαστούν μονορούφι· η μία φλούδα της πλοκής μάς σπρώχνει να ανακαλύψουμε τι υπάρχει κάτω από την επόμενη.
Χωρίς να τα έχω μετρήσει, πρέπει τα βιβλία που έχουν γραφεί για την Κρήτη να είναι τα περισσότερα που έχουν γραφεί για ελληνικό νησί. Και σίγουρα αυτό πρέπει να ισχύει για βιβλία γραμμένα από Βρετανούς/ές· η χώρα τους έχει μια πολύ βαθιά σχέση με την Κρήτη (οι βρετανικές κανονιοφόροι στη Σούδα το 1897, οι ανασκαφές του Αρθουρ Εβανς, η Μάχη της Κρήτης το 1941, η αμφιλεγόμενης αξίας απαγωγή του στρατηγού Κράιπε που ευτυχώς μόνο ξώφαλτσα αναφέρεται στο βιβλίο· ακόμη και η παρουσία του Αλαν Μπέιτς στον «Ζορμπά»).
Τα περισσότερα που ξέρουμε για την ιστορία της Κρήτης στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πόλεμου είναι από βιβλία γραμμένα από τη συνηθισμένη σκοπιά της ιστορίας, χρησιμοποιώντας δηλαδή κατηγορίες όπως: οι Κρητικοί, ο βασιλιάς, η κυβέρνηση και οι ελληνικές στρατιωτικές δυνάμεις πριν προωθηθούν στην Αίγυπτο, οι βρετανικές και οι συμμαχικές δυνάμεις που μαζί με τις ελληνικές δυνάμεις προσπάθησαν χωρίς επιτυχία, αλλά με ηρωισμό να αναχαιτίσουν τη γερμανική απόβαση, οι Βρετανοί πράκτορες που έδρασαν στην κατεχόμενη Κρήτη, οι εκτελέσεις και τα καμένα χωριά, οι Κρητικοί που αντιστάθηκαν ηρωικά από τον πρώτο Γερμανό αλεξιπτωτιστή μέχρι που οι κατακτητές τα μάζεψαν και έφυγαν.
Από την εβραϊκή κοινότητα των Χανίων μας λείπουν οι μαρτυρίες. Χάθηκαν όλοι στο Αουσβιτς.
Αλλά τα γεγονότα της Ιστορίας τα βιώνουμε ατομικά, όχι σαν μέλη μιας ομοιογενούς ομάδας. Η ροή της Ιστορίας δεν μας συνεπαίρνει όλους με την ίδια ορμή. Είναι μάλλον σαν τον σεισμό, που θα ισοπεδώσει ένα σπίτι και θα αφήσει το διπλανό μόνο με ρωγμές και το παραπέρα μισοκατεστραμμένο. Για να καταλάβουμε πώς ήταν να ζήσεις αυτόν τον σεισμό πρέπει να μπεις μέσα σε ένα από αυτά τα σπίτια. Ετσι και με την Ιστορία, οι προσωπικές εμπειρίες και μαρτυρίες μας επιτρέπουν να καταλάβουμε το νόημα των γεγονότων, το λεγόμενο Verstehen που απασχόλησε τους Γερμανούς ιστορικούς και κοινωνιολόγους τον 19ο αιώνα.
Και η συγγραφέας το καταφέρνει αυτό με την ιστορία της Αριάδνης και των γονιών της, όχι μόνο με τη μαεστρία της γλώσσας, αλλά των συσχετισμών –«Οι αρχαιολόγοι ανέσκαψαν το παλάτι της Κνωσού την ίδια εποχή που ο Φρόιντ έσκαβε στο ασυνείδητο»– και των εικόνων «Ο μπαμπάς έχει το χέρι περασμένο στη μέση μου, λες και του είναι απαραίτητο να κρατάει κάτι, οτιδήποτε, γυναικείο».
Ιστορική έρευνα
Το καταφέρνει διότι έχει κάνει προσεκτική και σε βάθος έρευνα ιστορική, διαβάζοντας τα απαραίτητα βιβλία, αλλά και εθνογραφική, ζώντας στην Κρήτη, μιλώντας με τους Κρητικούς και με αυτόν τον υπέροχο άνθρωπο, τον Νίκο Σταυρουλάκη που ξαναζωντάνεψε τη συναγωγή του Ετζ Χαγίμ. Χάρη σε αυτή την προεργασία και τα δέκα χρόνια που κράτησε η συγγραφή του, το μυθιστόρημα φέρνει αβίαστα μπροστά σου τα Χανιά την περίοδο της Κατοχής. Επίσης, η αυθεντικότητα των διαπροσωπικών σχέσεων, της Αριάδνης με την κόρη της την Κατερίνα και της Αριάδνης με τη μητέρα της τη Σάρα και σου φαίνονται όλα πολύ, μα πολύ γνωστά, πολύ οικεία.
Οι «Κόρες του λαβύρινθου» αναδεικνύουν την ιστορία των Εβραίων στην Κρήτη και την αντιμετώπισή τους από τους χριστιανούς στο νησί. Για αυτή την εβραϊκή κοινότητα ισχύει το αντίστροφο από τη βιβλιογραφία με θέμα την Κρήτη. Υπάρχουν λίγα δημοσιευμένα στοιχεία, σε αντίθεση με τις άλλες κοινότητες, κυρίως, βεβαίως, της Θεσσαλονίκης. Ακόμη και για τη μικρή κοινότητα της Καστοριάς υπάρχει ένα εξαιρετικό ντοκιμαντέρ, το «Τρεζόρος» και μία εκτενής αναφορά στην κοινότητα στη σειρά «Οι Δρόμοι των Ελλήνων» με τη Μάγια Τσόκλη. Ο λόγος είναι πως έστω και λίγοι Καστοριανοί βγήκαν ζωντανοί από το Αουσβιτς. Ενώ, όπως μας υπενθυμίζει αυτό το βιβλίο, χάθηκαν σχεδόν όλοι από την κοινότητα στα Χανιά, οπότε μας λείπουν οι μαρτυρίες.
Τι κάνουμε σε τέτοιες περιπτώσεις εάν θέλουμε να μάθουμε για μια τόσο κρυμμένη ομάδα ανθρώπων; Προσφεύγουμε στη μυθοπλασία, στο ιστορικό μυθιστόρημα ελπίζοντας πως αναπαριστά πιστά το πνεύμα εάν όχι και τα καθέκαστα της ιστορίας. Για την εβραϊκή κοινότητα των Χανίων, λοιπόν, έχουμε αυτό το βιβλίο. Κυριολεκτικά δεν υπήρχε κάτι άλλο εκτός από ένα κείμενο στην ιστοσελίδα της συναγωγής του Ετζ Χαγίμ, μάλλον από τον Νίκο Σταυρουλάκη ή βασισμένο σε κείμενά του. Τώρα έρχονται «Οι κόρες του λαβύρινθου» να μας βοηθήσουν στο Verstehen αυτής της ιστορίας.
Η Μάχη της Κρήτης ήταν ένα σημαντικό γεγονός στρατηγικής και πολιτικής σημασίας, σημάδεψε την αρχή της αιματηρής κατοχής στην Κρήτη και κόστισε πολλές ζωές. Μία επίσκεψη στο γερμανικό νεκροταφείο, στο Μάλεμε, και μια ματιά στις ηλικίες που αναγράφονται στα μνήματα αρκούν να μας πείσουν για την τραγική διάσταση του πολέμου. Δίπλα στα τόσα μνήματα, στο Μάλεμε και αλλού στην Κρήτη, στις τόσες μαρτυρίες και βιβλία, οι Εβραίοι της Κρήτης προσπάθησαν να επιβιώσουν, αλλά εμείς τους είχαμε ξεχασμένους τότε, και ακόμη και σήμερα. Ερχεται λοιπόν η Ρουθ Πάντελ να μας θυμίσει πως «η ιστορία μας επιτίθεται από εκεί που ήταν θαμμένη. Το παρελθόν δεν είναι νεκρό. Δεν είναι καν παρελθόν».
Οι «Κόρες του λαβύρινθου» είναι μία τέτοια επίθεση – αλλά μία επίθεση που είναι ευπρόσδεκτη.