Η χρονιά που μόλις πέρασε μας επιφύλαξε στο τέλος της αρκετές σπουδαίες ταινίες. Θα μιλήσω εδώ για εκείνη που μου άρεσε περισσότερο από όσες πρόλαβα να δω, για τα «Πεσμένα φύλλα» (2023) του Ακι Κουαρισμάκι (γενν. 1957), αλλά θα προσθέσω και λίγα λόγια για την «Τελευταία παμπ» (πρωτότυπος τίτλος: «The Last Oak», 2023) του Κεν Λόουτς (γενν. 1936), που μου άρεσε επίσης.
Τα «Πεσμένα φύλλα» είναι η ιστορία αγάπης δυο φτωχών και μοναχικών ανθρώπων, της Ανσας και του Χολάπα, που ερωτεύονται βαθιά, χωρίς τεχνάσματα και ερωτικά κόλπα, χωρίς να ξέρει καν ο ένας το όνομα του άλλου, χωρίς ερωτικούς όρκους, με μια αγάπη που εκφράζεται βουβά, μονάχα με το βλέμμα τους. Μια έξοχη ερωτική ταινία, όπου υπάρχει μόνο ένα φιλί στο μάγουλο! Ο Χολάπα είναι εργάτης οικοδομών, αλκοολικός και καταθλιπτικός, και συγκατοικεί με έναν άλλο εργάτη σε κοντέινερ. Η Ανσα ζει σε δικό της φτωχικό διαμέρισμα –δεν έχει καν πιάτα για να κάνει σε κάποιον ένα τραπέζι–, δουλεύει σε σούπερ μάρκετ, από το οποίο θα απολυθεί γιατί ένα ληγμένο προϊόν, αντί να το πετάξει στον κάδο, το έβαλε στην τσάντα της για να το δώσει σε έναν άστεγο – τόση τάξη υπάρχει στην αξιοθαύμαστη Φινλανδία! Ο Χολάπα θα χάσει και αυτός τη δουλειά του ύστερα από ένα αλκοτέστ. Σε αυτό το ανελέητο καπιταλιστικό περιβάλλον –αλλά, καθώς η δράση της ταινίας δεν έχει, σκόπιμα, ακριβή χρονικό προσδιορισμό, και σε κάθε κοινωνικό περιβάλλον, δικαιούμαστε να προσθέσουμε– το μόνο που απομένει πάντα για να αντισταθμίσει και να αντιπαλέψει τη σκληροκαρδία του είναι η αλληλεγγύη των πενήτων.
Ο Χολάπα πηγαίνει να συναντήσει την Ανσα με δανεικό παλτό, που του δίνει ένας άλλος εργάτης, και όταν βγαίνει τελικά από το νοσοκομείο τού χαρίζει η νοσοκόμα τα ρούχα του άνδρα που την εγκατέλειψε. Ολα αυτά γίνονται με απλό τρόπο, είναι απλές χειρονομίες, κανένας τους δεν θεωρεί ότι κάνει κάτι σπουδαίο. Με τούτη ακριβώς την καλοσύνη και αλληλεγγύη συνδέεται και το θαύμα, που υπάρχει πάντα στις ταινίες του Κουαρισμάκι. Το θαύμα στις ταινίες του δεν είναι καρπός της προσευχής του πιστού, αλλά φυσικό σχεδόν επακόλουθο της ανθρώπινης αγάπης. Στην αριστουργηματική «Χάβρη» (2011), η γυναίκα του Μαρσέλ, του ήρωα, όσο εκείνος προσπαθεί να σώσει το μικρό προσφυγόπουλο από την Γκάνα, αρρωσταίνει βαριά με καρκίνο. Ο γιατρός δεν της δίνει καμία ελπίδα, προσθέτοντας, χωρίς βεβαίως να το εννοεί, ότι γίνονται και θαύματα, για να λάβει την πικρή απάντηση «όχι στη γειτονιά μας».
Δεν πρόκειται για τη θεσμική αλληλεγγύη των λογής λογής οργανώσεων, αλλά για την αλληλεγγύη που πηγάζει από την καλοσύνη, από συμπονετικούς ανθρώπους.
Οταν ο Μαρσέλ ολοκληρώσει το έργο της σωτηρίας του παιδιού, με τη βοήθεια όλων, ακόμη και του αστυνομικού επιθεωρητή –καμιά ψυχή δεν είναι αδιείσδυτη από την καλοσύνη–, και πάει στο νοσοκομείο, στη γυναίκα του, βρίσκει τους γιατρούς σαστισμένους. Η ετοιμοθάνατη Αρλετί είναι μια χαρά και παίρνει εξιτήριο. Το θαύμα έγινε και στη γειτονιά της, καρπός της αγάπης, αντίδωρο της καλοσύνης, και μάλιστα της καλοσύνης όχι ενός μονάχα αλλά πολλών!
Στα «Πεσμένα φύλλα», γίνονται δύο θαύματα. Πρώτο, ο αλκοολικός Χολάπα αδειάζει τα μπουκάλια στον νιπτήρα και παύει να πίνει από αγάπη για την Ανσα. Την αγαπάει και θέλει να ζήσει μαζί της, αλλά εκείνη έχει χάσει πατέρα και αδελφό από το αλκοόλ –και τη μάνα της από τον καημό της– και δεν μπορεί να δεχτεί να ζήσει με έναν αλκοολικό. Δεύτερο και μεγαλύτερο, ο Χολάπα, από τη φούρια του να πάει στο σπίτι της Ανσας, όταν επιτέλους την ξαναβρήκε, τρέχει απρόσεκτα, τραυματίζεται σοβαρά από το τρένο και πέφτει σε κώμα. Εκείνη, όταν το μαθαίνει, πηγαίνει και του διαβάζει, καταπώς της συστήνουν να κάνει. Η φτωχή Ανσα δεν έχει βιβλία σπίτι της και του διαβάζει από κάτι άθλια περιοδικά και διαφημιστικά φυλλάδια, δεν του διαβάζει τη Βίβλο ούτε Προυστ. Τι σημασία έχει; Η φωνή της αγάπης είναι αυτή που κάνει τον Χολάπα να ανοίξει τα μάτια του, ο ήχος της αγάπης τον ανασταίνει! Σπουδαίος Κουαρισμάκι! Λένε και γράφουν όλοι για τον μινιμαλισμό της ταινίας. Σωστά. Δεν πρόκειται όμως απλώς για τεχνοτροπία και στυλ, αλλά για κάτι πολύ πιο βαθύ, για την αλήθεια της αγάπης, που μπορεί να εκφραστεί και με τα ελάχιστα.
Ανάμεσα στο Ελσίνκι και σε ένα χωριό της Βόρειας Αγγλίας οι διαφορές είναι πολλές, η αλληλεγγύη όμως των φτωχών και των κατατρεγμένων είναι παντού ουσιαστικά η ίδια. Αυτή ακριβώς η αλληλεγγύη ενώνει υπόγεια τις δύο ταινίες, και ας είναι τα «Πεσμένα φύλλα» μια ερωτική ιστορία, ενώ η «Τελευταία παμπ» μια ιστορία πένθους. Η ταινία του Λόουτς ξεκινάει με μια πράξη αλληλεγγύης του Τι Τζε (TJ), όπως τον προσφωνούν οι φίλοι του, του φτωχού ιδιοκτήτη της παμπ, προς τη θαρραλέα προσφυγοπούλα από τη Συρία, τη Γιάρα, όταν ένας ακροδεξιός αλήτης τής έσπασε τη φωτογραφική μηχανή, και σιγά σιγά αυτή η αλληλεγγύη μεγαλώνει, διευρύνεται και κορυφώνεται στη συμπαράσταση όλου σχεδόν του χωριού στο πένθος της οικογένειας για τον θάνατο του πατέρα της Γιάρας. Η αλληλεγγύη στα «Πεσμένα φύλλα» είναι περισσότερο ατομική και κρυμμένη, ενώ στην «Τελευταία παμπ» είναι περισσότερο συλλογική, οργανωμένη και δημόσια, για να πάρει στο τέλος –Λόουτς είναι αυτός– και καθαρά πολιτικά χαρακτηριστικά, όταν το παλιό λάβαρο των ανθρακωρύχων υψώνεται ξανά –όπως υψώνονται και τα πεσμένα φύλλα στην τελευταία σκηνή της ταινίας του Κουαρισμάκι–, αλλά αυτή τη φορά τα συνθήματά του είναι γραμμένα και στις δύο γλώσσες, αγγλικά και αραβικά, και το κρατάνε στα χέρια τους Αγγλοι και Σύροι πρόσφυγες. Και στις δύο ταινίες, πάντως, δεν πρόκειται για τη θεσμική αλληλεγγύη των λογής λογής οργανώσεων, κυβερνητικών ή μη, αλλά για την αλληλεγγύη που πηγάζει από την καλοσύνη, από συμπονετικούς ανθρώπους, που παρά τα όσα λένε οι ρεαλιστές –αυτή η άλλη ονομασία των κυνικών– υπάρχουν, ζουν και θαυματουργούν σε κάθε γειτονιά.