Το τέχνασμα στο οποίο ο Ιωάννης Καποδίστριας κατέφυγε προκειμένου να εντάξουν οι Ελληνες τις πατάτες στη διατροφή τους (έβαλε στρατιώτες να φυλάνε σακιά σε μια αποθήκη) είναι από τις ιστορίες που μεταδίδονται από γενιά σε γενιά. Δεν είναι, όμως, αληθινή. Ακριβώς η ίδια ιστορία εμφανίζεται και σε άλλες χώρες, με διαφορετικούς πρωταγωνιστές: στη Γαλλία με τον γεωπόνο και διατροφολόγο Αντουάν Παρμαντιέ, στη Γερμανία με τον βασιλιά της Πρωσίας Φρειδερίκο τον Μέγα και στη Ρωσία με την τσαρίνα Μεγάλη Αικατερίνη.
Λανθασμένη είναι άλλη μία βαθιά ριζωμένη, εδώ και αιώνες, πεποίθηση: ότι οι Σπαρτιάτες πετούσαν τα μωρά που γεννιούνταν με αναπηρία στον Καιάδα. Ουδέποτε συνέβη. Σε αυτή τη χαράδρα πράγματι ρίχνονταν άνθρωποι, όχι όμως παιδιά, αλλά καταδικασμένοι σε θάνατο εγκληματίες, προδότες και αιχμάλωτοι πολέμου. Από τους σκελετούς που έχουν έρθει στο φως στη διάρκεια ανασκαφών κανένας δεν ήταν παιδιού· στην πλειονότητά τους ανήκαν σε άνδρες (20-40 ετών) και λίγοι σε γυναίκες.
Αυτά είναι δύο από τα πολλά fake news της Ιστορίας τα οποία αποδομεί η μελέτη «Μύθοι, παρεξηγήσεις και άβολες αλήθειες της ελληνικής Ιστορίας», που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Κέδρος. Ο συγγραφέας της, Σταύρος Παναγιωτίδης, κοινωνιολόγος με διδακτορικό στην Ιστορία, διατρέχει πολλούς αιώνες και ανατρέπει «γεγονότα» που θεωρούμε δεδομένα, αλλά δεν συνέβησαν ποτέ: οι Σουλιώτισσες στο Ζάλογγο δεν έπεσαν στον γκρεμό τραγουδώντας «Στη στεριά δεν ζει το ψάρι», αφού δεν μιλούσαν ελληνικά, αλλά αρβανίτικα· το γαρύφαλλο του Νίκου Μπελογιάννη δεν ήταν κόκκινο· ο Νίκος Καζαντζάκης δεν αφορίστηκε από την Εκκλησία· ο Ουίνστον Τσώρτσιλ δεν είπε «οι ήρωες πολεμούν σαν Ελληνες»· ο Γόρδιος Δεσμός δεν κόπηκε από τον Μέγα Αλέξανδρο, αλλά –κατά τον Αρριανό– ο στρατηλάτης έλυσε τον περίπλοκο κόμπο με τη βοήθεια ενός πασσάλου και μάλλον προτίμησε να φτιάξει ο ίδιος τον μύθο του.
Πόσο δύσκολο είναι να διακρίνει κανείς αυτούς τους μύθους διαβάζοντας την «επίσημη» Ιστορία; «Εξαρτάται για ποια πτυχή της “επίσημης” Ιστορίας μιλάμε. Είναι καλύτερο να αναφερόμαστε στην “κυρίαρχη” Ιστορία, που συντίθεται από πολλά πράγματα, από τη σχολική Ιστορία μέχρι τον λόγο των επίσημων προσώπων και τις αφηγήσεις μέσω της τέχνης. Πολλοί ιστορικοί μύθοι έχουν μεν καταρριφθεί επιστημονικά και έχουν εξαλειφθεί από τα σχολικά βιβλία, δεν τους διδασκόμαστε δηλαδή, όμως συνεχίζουμε να τους μαθαίνουμε και να τους πιστεύουμε επειδή τους ακούμε από πολιτικούς και δημοσιογράφους, επειδή τους βλέπουμε σε ταινίες και πίνακες ζωγραφικής, επειδή περνούν από μπροστά μας φευγαλέα στο Διαδίκτυο», εξηγεί ο Σταύρος Παναγιωτίδης.
Ανθεκτικά fake news
Και τι έχει κάνει αυτά τα fake news τόσο ανθεκτικά στο πέρασμα των αιώνων; «Πιστεύουμε τους μύθους και τις ιστορικές ανακρίβειες –είτε με τη μορφή της διαστρέβλωσης των γεγονότων, όπως το Κρυφό Σχολειό, είτε της παράλειψης κάποιων “άβολων” στοιχείων τους, όπως η εκτεταμένη βία κατά αμάχων στην άλωση της Τριπολιτσάς– για τρεις λόγους. Ο πρώτος είναι ότι μας κάνουν χαρούμενους, επειδή επιβεβαιώνουν την αντίληψή μας για τον κόσμο και τη θέση μας σε αυτόν. Πιστεύουμε στο Κρυφό Σχολειό διότι μας επιβεβαιώνει την ιδέα ότι το έθνος μας είναι ενιαίο και αναλλοίωτο από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, άρα τόσο ισχυρό που δεν μπόρεσε η τετρακοσίων ετών οθωμανική καταπίεση να μας αλλοτριώσει.
Οι Σπαρτιάτες δεν πετούσαν τα ανάπηρα παιδιά στον Καιάδα, το γαρύφαλλο του Μπελογιάννη δεν ήταν κόκκινο, ο Καζαντζάκης δεν αφορίστηκε από την Εκκλησία.
Ο δεύτερος λόγος είναι πως κάποιοι μύθοι μας στενοχωρούν, αλλά με τρόπο που πάλι δικαιώνει την αυτοεικόνα μας. Μας γεμίζει πίκρα η ιδέα πως για μία ψήφο χάσαμε την ευκαιρία να μιλάνε στις ΗΠΑ ελληνικά, νιώθουμε και αδικημένοι: μας ζηλεύουν και μας χαντακώνουν επειδή είμαστε οι καλύτεροι. Ο τρίτος λόγος είναι πως οι ιστορικές ανακρίβειες συχνά επιτελούν αυτό που ο Ζίγκμουντ Μπάουμαν ονομάζει ρετροτοπία (σύνθετη λέξη, από το ρετρό και την ουτοπία). Εννοεί την αναπόληση ενός εξιδανικευμένου παρελθόντος που δεν υπήρξε ποτέ. Και αυτό το συναντάμε περισσότερο σε ιστορικές περιόδους όπως αυτή που ζούμε τώρα: φόβου και ανασφάλειας, διάψευσης προσδοκιών. Οταν οι άνθρωποι δεν βολεύονται στο παρόν τους, όταν τους γεμίζει στενοχώρια και αγωνία για το μέλλον, τότε τη χαρά και την ελπίδα την αναζητούν, όσο αντιφατικό κι αν είναι αυτό, στο παρελθόν. Τις εξιδανικευμένες εικόνες πολλές φορές δεν χρειάζεται καν να τους τις προσφέρει κάποιος. Τις δημιουργούν μόνοι τους στα κενά που αφήνει η έλλειψη ιστορικής αντίληψης».
Ο Σταύρος Παναγιωτίδης πιστεύει ότι το ψέμα είναι σαν το νερό: περνάει σε όλα μέσα από τις ρωγμές και τα διαβρώνει. Αλλά ο «πόλεμος» για την αλήθεια δεν έχει χαθεί, γιατί όπλο μας είναι η γνώση, φθάνει να την επιδιώξουμε. «Η μητέρα μου πάντα μου έλεγε πως όσο πιο πολλά ξέρεις, τόσο πιο δύσκολο είναι να σε κοροϊδέψει κανείς», επισημαίνει. «Με αυτή τη λογική, που είναι πολύ σωστή και πολύ πολιτική, η ιστορική αλήθεια μπορεί με πολλούς τρόπους να γίνει εργαλείο για την απελευθέρωση των ανθρώπων. Οχι για να υιοθετήσουν τη μία ή την άλλη πολιτική άποψη. Αλλά για να ξεκαθαρίσουν τα κριτήρια με τα οποία διαμορφώνουν τις απόψεις τους. Η εξοικείωση με τα ψέματα για το παρελθόν μας κάνει να πιστεύουμε και τα ψέματα για το παρόν μας…».
