«Ηταν μια πράξη αντίστασης». Η Σιμόν Μπλοκ μιλάει από την άλλη άκρη της τηλεφωνικής γραμμής, τονίζοντας την κάθε λέξη. Αναφέρεται στον πατέρα της, Κερτ Μπλοκ, και συγκεκριμένα στο «Yποβρύχιο Καμπαρέ» («Het Onderwater Cabaret»), το περιοδικό που εκείνος δημιούργησε κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου σε μια σοφίτα ανατολικά της Ολλανδίας, όπου κρυβόταν από τους ναζί.
Επί δύο χρόνια, από το 1943 έως το 1945, o Γερμανοεβραίος δικηγόρος επιβίωνε με τρόφιμα και είδη πρώτης ανάγκης από τους ανθρώπους που τον φιλοξενούσαν. Επρόκειτο για μια οργάνωση περίπου 50 μελών, γνωστή ως «ομάδα Overduin», που βοήθησε τουλάχιστον 1.000 Εβραίους να εγκατασταθούν σε κρυψώνες, σύμφωνα με τους New York Times.
Η οικογένεια με την οποία έζησε αυτή τη δύσκολη χρονική περίοδο, του παρείχε επίσης εφημερίδες, στυλό, κόλλα, και έτσι ο Μπλοκ άρχισε να διαμορφώνει εβδομαδιαία τεύχη τσέπης με περίτεχνα εξώφυλλα και σατιρικό περιεχόμενο. Για παράδειγμα, οι σελίδες ήταν γεμάτες από χειρόγραφα ποιήματα και τραγούδια, τόσο στα ολλανδικά όσο και στα γερμανικά, που αφορούσαν μεγάλη ποικιλία θεμάτων: την πορεία του πολέμου, τα ψέματα και τα εγκλήματα των εθνικοσοσιαλιστών αλλά και των συνεργατών τους, τη συνθήκη στην οποία βρισκόταν ενώ κρυβόταν στην πόλη Ενσέντε, τη μοίρα της οικογένειάς του και την επικείμενη ήττα των δυνάμεων του Αξονα. Οι στίχοι του Μπλοκ εμφανίζουν ένα ευρύ φάσμα συναισθημάτων όπως και την μεταβαλλόμενη διάθεσή του καθώς περνούσαν οι ημέρες.
485 ποιήματα
«Και τα 485 ποιήματα έχουν ομοιοκαταληξία. Για να κατανοήσετε καλύτερα τον χαρακτήρα του… ο πατέρας μου ήταν κάτι ανάμεσα στην Αννα Φρανκ και στον ράπερ Τούπακ Σακούρ, υπό την έννοια ότι κατηγορήθηκε ως εγκληματίας», λέει η Μπλοκ στην «Κ».
Τα τεύχη κυκλοφορούσαν από χέρι σε χέρι με μεγάλη προσοχή και προορίζονταν για ανθρώπους της εμπιστοσύνης, όπως οικογένειες Εβραίων σε διαφορετικά καταφύγια.
«Μόλις έκλειναν τα παραθυρόφυλλα τη νύχτα, ο Μπλοκ έφευγε από την κρυψώνα του. Συχνά καθόταν με τους οικοδεσπότες και τους επισκέπτες τους στο σαλόνι, όπου μπορούσε να ερμηνεύσει ο ίδιος τα τραγούδια και τα ποιήματα που έγραφε», εξηγεί ο Τίλο βον Ντέμπσιτς, συγγραφέας και βραβευμένος Γερμανός σχεδιαστής της ιστοσελίδας για την οποία συνεργάστηκε με τη Σιμόν και που θα είναι προσβάσιμη σε όλους την ημέρα εγκαινίων της έκθεσης και θα περιλαμβάνει όλα τα ποιήματα, μεταφρασμένα.
Ο Γκέραλντ Γκρούνβελτ, Ολλανδός ιστορικός που έγραψε βιβλίο για το Onderwater Cabaret τον Νοέμβριο του 2023, υπολογίζει ότι τα τεύχη έφταναν έως και σε τριάντα άτομα. Ωστόσο, ο ακριβής αριθμός των αναγνωστών και η ταυτότητά τους έπρεπε να παραμείνουν άγνωστα λόγω του λαθραίου χαρακτήρα της επιχείρησης.
«Η σύλληψη ήταν μια διαρκής απειλή για τη ζωή αυτού που μετέφερε ένα περιοδικό το οποίο σατίριζε τον Χίτλερ και άλλους ηγέτες των ναζί. Στη Γερμανία, το 1943, τέσσερα άτομα που είχαν διανείμει ένα μόνο σατιρικό ποίημα καταδικάστηκαν σε θάνατο για “υπονόμευση του ηθικού του στρατεύματος”», εξηγεί ο Βον Ντέμπσιτς.
Σήμερα, περίπου οκτώ δεκαετίες από το τέλος του πολέμου και 50 χρόνια από τον θάνατο του Μπλοκ, τα 95 αυτά τεύχη θα παρουσιαστούν στο ευρύ κοινό μέσα από το «My Verses Are Like Dynamite: Curt Bloch’s Het Onderwater Cabaret» («Οι στίχοι μου είναι σαν δυναμίτης: Το Υποβρύχιο Καμπαρέ του Κερτ Μπλοκ»). Πρόκειται για μια μεγάλη έκθεση που πραγματοποιείται στο Εβραϊκό Μουσείο Βερολίνου από τις 9 Φεβρουαρίου έως τις 26 Μαΐου 2024, με ελεύθερη είσοδο.
Απειλές και φυγή
Γεννημένος στο Ντόρτμουντ της Γερμανίας το 1908, ο Κερτ Μπλοκ εργαζόταν ως νομικός υπάλληλος όταν ο Αδόλφος Χίτλερ έγινε καγκελάριος της χώρας το 1933. Ενθαρρυμένη από την αντισημιτική ρητορική του Χίτλερ, η αντιεβραϊκή βία κλιμακώθηκε στο Ντόρτμουντ και όταν ένας από τους συναδέλφους του τον απείλησε, ο Μπλοκ μετακόμισε στο Αμστερνταμ. Το 1940, εργαζόταν σε περσική επιχείρηση χαλιών, ελπίζοντας να μετακινηθεί δυτικότερα ακόμη, όταν η Γερμανία εισέβαλε στην Ολλανδία. Ο Μπλοκ μεταφέρθηκε στη Χάγη και μετά στη μικρή πόλη Ενσέντε, όπου άρχισε να εργάζεται για ένα τοπικό εβραϊκό συμβούλιο.
«Ο πατέρας μου ήταν κάτι ανάμεσα στην Αννα Φρανκ και στον ράπερ Τούπακ Σακούρ, υπό την έννοια ότι κατηγορήθηκε ως εγκληματίας», λέει στην «Κ» η κόρη του, Σιμόν Μπλοκ.
Το 1943, με τους ναζί να πλησιάζουν και το κύμα εκτοπίσεων σε στρατόπεδα συγκέντρωσης να μεγαλώνει, το συμβούλιο προέτρεψε τα μέλη του να κρυφτούν. Εκείνη την άνοιξη, ο Μπλοκ μετακόμισε στο σπίτι μιας οικονόμου και ενός νεκροθάφτη, όπου μοιραζόταν μια μικρή σοφίτα με άλλους δύο Εβραίους, σύμφωνα με τη διεθνή πλατφόρμα έρευνας και συναλλαγών για την αγορά τέχνης, Artnet.
Κατά τη διαμονή του εκεί, ο άνδρας άκουγε ένα γερμανικό ραδιοφωνικό πρόγραμμα με τον τίτλο «Καμπαρέ το απόγευμα της Κυριακής». Εκεί ήρθε και η έμπνευση για το όνομα του περιοδικού όπου πριν από το καμπαρέ, ο Μπλοκ χρησιμοποίησε έναν όρο στα ολλανδικά για την πράξη του να κρύβεται κανείς: το «onderduiken» (βουτιά).
Παρόλο που τα πρώτα εξώφυλλα του περιοδικού ήταν ασπρόμαυρα, ο δημιουργός άρχισε να σχεδιάζει με χρώματα από το 17ο τεύχος, το 1943. «Εκοβε γράμματα, εικόνες και σχήματα από διάφορα έντυπα μέσα και τα κολλούσε σε κάθε εξώφυλλο. Εγραφε τα ποιήματα με μελάνι στο χαρτί και στη συνέχεια σταθερά με κεφαλαία γράμματα. Στο τελευταίο βήμα, έραβε τις πτυχώσεις των φύλλων μεταξύ τους», λέει ο Βον Ντέμπσιτς.
Ο ίδιος αναφέρει ότι εκτός από τον Αδόλφο Χίτλερ και τον Γιόζεφ Γκέμπελς, τον υπουργό Εσωτερικών του Ράιχ Χάινριχ Χίμλερ και τον υπουργό Εξωτερικών Γιόακιμ φον Ρίμπεντροπ, που εμφανίζονταν πιο συχνά στους στίχους των ποιημάτων, άλλες προσωπικότητες-στόχοι χλευασμού ήταν και ξένοι δικτάτορες όπως ο Ιταλός Μπενίτο Μουσολίνι και ο Ισπανός Φρανθίσκο Φράνκο.
«Με τη Σιμόν γράψαμε εισαγωγικά σημειώματα για καθένα από τα τεύχη ώστε να συνοψίσουμε το περιεχόμενο και να παρέχουμε πρόσθετες πληροφορίες σχετικά με τα πρόσωπα ή τα γεγονότα που αναφέρονται στα ποιήματα. Δημιουργήσαμε επίσης ένα ευρετήριο με μερικές εκατοντάδες λέξεις-κλειδιά. Οι μεταφράσεις των ποιημάτων έγιναν σε μεγάλο βαθμό με τη βοήθεια της τεχνητής νοημοσύνης, τουλάχιστον στο αρχικό στάδιο όπου έπρεπε να μάθουμε σε τι αναφέρονταν από τα συμφραζόμενα». Στη συνέχεια, μια ομάδα με άτομα της ανάλογης μητρικής γλώσσας –γερμανικά ή ολλανδικά– έλεγξε τις μεταφράσεις της ΑΙ και έκανε τις απαραίτητες διορθώσεις. Η ιστοσελίδα αναμένεται να προσφέρει μια μοναδική εμπειρία καθώς, εκτός από τη ζωή και το έργο του Μπλοκ, θα υπάρχει επιπλέον περιεχόμενο για την κατοχή της Ολλανδίας, τη δίωξη των Εβραίων κ.ά.
Πάνω από το νερό
Ο Μπλοκ και οι συγκάτοικοί του επέζησαν στη σοφίτα μέχρι την άνοιξη του 1945, όταν η Γερμανία παραδόθηκε. Με την απελευθέρωση της Ολλανδίας, ήταν ελεύθερος. Πολλά μέλη της οικογένειάς του, ωστόσο, είχαν πεθάνει στο Ολοκαύτωμα. Το τελευταίο τεύχος του «Υποβρύχιου Καμπαρέ» δημιουργήθηκε τον Απρίλιο του 1945. Το εξώφυλλο απεικόνιζε δύο άτομα να βγαίνουν από μια καταπακτή με τον τίτλο να δηλώνει ότι βρίσκονταν επιτέλους «πάνω από το νερό». Το 1946, παντρεύτηκε μια συνεπιζήσασα, τη Ρουθ Καν, και το 1948 μετανάστευσαν στη Νέα Υόρκη, όπου μεγάλωσαν τα δυο τους παιδιά.
«Γνώριζα την ιστορία των γονιών μου από μικρή, όσα τεύχη του περιοδικού σώθηκαν ήταν τοποθετημένα σε ράφια στο σπίτι μας. Δεν με δίδαξαν τη γερμανική γλώσσα, ήθελαν να ενσωματωθώ από μόνη μου στην κοινωνία», τονίζει η Σιμόν Μπλοκ. «Ποτέ δεν συζητήσαμε για το πολιτικό υπόβαθρο του περιοδικού, οπότε στην παιδική μου ηλικία μού ήταν κάτι απόμακρο. Στην ουσία, ήταν αντιναζιστική προπαγάνδα· ο πατέρας μου ήθελε να πει τη δική του πλευρά της Ιστορίας».
Ο Κερτ Μπλοκ πέθανε όταν εκείνη ήταν 15 χρόνων. «Ηταν ένας πολύ γενναιόδωρος και έξυπνος άνθρωπος, με χιούμορ. Αγαπούσε την τέχνη και συχνά επισκεπτόταν σύγχρονες εγκαταστάσεις της ποπ αρτ. Δούλεψε πολύ σκληρά και ταξίδεψε παντού γιατί εισήγε αντίκες από την Ευρώπη. Με αυτό ασχολήθηκε όταν ήρθε στη Νέα Υόρκη. Δεν μπορούσε να ασκήσει το επάγγελμα του δικηγόρου, ούτε να συνεχίσει τις σπουδές επειδή είχε οικογένεια», θυμάται.
Η πρώτη φορά που άρχισε να διαβάζει τα τεύχη ήταν όταν εκείνος είχε φύγει πια από τη ζωή. «Μου προκαλούσαν στενοχώρια. Ηταν δύσκολο να κατανοήσω το πλαίσιο του περιεχομένου. Οταν ενηλικιώθηκα, ρωτούσα ανθρώπους κοντά στην ηλικία του για εκείνα τα χρόνια, όμως δεν γνώριζαν περισσότερα».
Το βιβλίο
Πολλά χρόνια αργότερα, η κόρη της Σιμόν και εγγονή του Κερτ, Λούσι, ξεκίνησε στα φοιτητικά της χρόνια την έρευνα σε μια προσπάθεια να μελετήσει την ιστορία των κειμένων του παππού της. Κάτι που πρώτα οδήγησε στη συγγραφή του βιβλίου «The Underwater Cabaret: The Satirical Resistance of Curt Bloch» από τον Γκρούνβελτ και στη συνέχεια στο στήσιμο της επικείμενης έκθεσης.
«Ξαφνικά, δεν ένιωθα μόνη στην αναζήτηση πληροφοριών για την ιστορία των γονιών μου, η κόρη μου βοήθησε πολύ», λέει η Σιμόν, συμπληρώνοντας ότι «πρόκειται για γεγονότα που αφορούν την οικογένειά μας, την Ιστορία, όμως εκείνο που μας συγκινεί περισσότερο δεν είναι άλλο από τη θέληση και την αποδοχή του κόσμου να μάθει για κάτι τόσο διαφορετικό».