Με την έλευση του νέου έτους, το έργο του σπουδαίου Βρετανού συγγραφέα Τζ. Ρ. Ρ. Τόλκιν, μαζί με άλλα σημαντικά έργα πολιτισμού, απελευθερώνεται από τα πνευματικά του δικαιώματα και γίνεται πια «κοινό κτήμα» («public domain»). Τα πράγματα, όμως, δεν είναι τόσο απλά. Η «κοινοκτημοσύνη» των έργων του Τόλκιν ισχύει μόνο για όσα από αυτά εκδόθηκαν όσο ο συγγραφέας ήταν εν ζωή και ενεργοποιείται μόνο στις χώρες όπου οι σχετικοί νόμοι τους ορίζουν ότι ένα έργο χάνει τα πνευματικά του δικαιώματα 50 χρόνια μετά τον θάνατο του δημιουργού του (ανάμεσά τους η Νέα Ζηλανδία, η Λευκορωσία και η Αίγυπτος). Στις περισσότερες χώρες όμως της Ευρωπαϊκής Ενωσης (αλλά και στις ΗΠΑ καθώς και στον Καναδά) αυτό συμβαίνει αφού περάσουν όχι 50, αλλά 70 χρόνια από τον θάνατο του δημιουργού.
Και αν αυτό ακούγεται δυσνόητο, δεν είναι τίποτα μπροστά στο ατέλειωτο και μπλεγμένο κουβάρι από τις εκάστοτε εγχώριες νομικές ιδιαιτερότητες και περιπλοκές που συναντά κανείς στον παράξενο κόσμο των πνευματικών δικαιωμάτων. Πέραν όμως των λαβυρίνθων του νόμου, υπάρχει και μια θυελλώδης μάχη εμπορικών συμφερόντων που μαίνεται εδώ και δεκαετίες γύρω από το έργο του μεγάλου Βρετανού συγγραφέα. Το θέμα, μάλιστα, είναι τόσο απίστευτα περίπλοκο (και ενίοτε απίστευτο) που λίγοι το κατέχουν και καταλαβαίνουν ουσιαστικά, και θα έπρεπε να αφιερώσουμε σελίδες ολόκληρες για να το παρουσιάσουμε στην πληρότητά του.
Ενδεικτικά αναφέρουμε εδώ πως, το 2001, ο Κρίστοφερ Τόλκιν, γιος του συγγραφέα και διαχειριστής του έργου του, εξέφρασε τις αντιρρήσεις του για την τριλογία των δημοφιλών ταινιών που σκηνοθέτησε ο Πίτερ Τζάκσον, αμφισβητώντας τη βιωσιμότητα μιας κινηματογραφικής ερμηνείας που μπορούσε να διατηρήσει την ουσία του πρωτότυπου έργου. «Κατέστρεψαν το βιβλίο, φτιάχνοντας μια ταινία δράσης για δεκαπεντάχρονους», όπως είχε ηχηρά δηλώσει σε συνέντευξή του στη Le Monde. To 2008, κινήθηκε εντέλει νομικά εναντίον της New Line Cinema, της εταιρείας παραγωγής της κινηματογραφικής τριλογίας, ισχυριζόμενος ότι οφείλει στην οικογένειά του 80 εκατ. στερλίνες ως απλήρωτα δικαιώματα. Στον απόηχο αυτής της διαφωνίας, μάλιστα, έπαψε να μιλάει στον γιο του Σάιμον, ο οποίος εργαζόταν ως σύμβουλος στη σειρά.
Ομπι-Ουάν και… Γκάνταλφ
Δεν θα έπρεπε πάντως να προκαλεί έκπληξη όλη αυτή η έριδα που ενέπνευσε αυτό το τόσο βαθιά επιδραστικό (και τόσο ακραία ευπώλητο) υλικό. Το θαυμαστό μυαλό του Τόλκιν γέννησε μια μαγευτική μυθολογία, εμπλουτίζοντας και τελικά μεταμορφώνοντας για πάντα ολόκληρο το οικοδόμημα του συλλογικού φαντασιακού του δυτικού κόσμου. Δεν είναι δύσκολο να διακρίνει κανείς το τολκινικό χνάρι στον «Πόλεμο των Αστρων» του Τζορτζ Λούκας, όπου οι δυνάμεις του καλού παίρνουν τη μορφή του σοφού δάσκαλου Ομπι-Ουάν Κενόμπι πιάνοντας το νήμα του λευκού μάγου Γκάνταλφ του Τόλκιν, ενώ αντίστοιχα η «σκοτεινή πλευρά» προσωποποιείται από τον Νταρθ Βέιντερ, συγγενική μορφή του Σάουρον, του άρχοντα του σκότους.
Παράλληλα, επινοώντας έναν νέο κόσμο με δική του ιστορία, γεωγραφία και πολιτισμό, ο Τόλκιν γέννησε και μια παγκόσμια στρατιά από αφοσιωμένους και ένθερμους θαυμαστές που βρήκαν αυτό το φανταστικό σύμπαν πιο πειστικό, πιο ρεαλιστικό –και σίγουρα πιο γοητευτικό– από τον αληθινό κόσμο.
Στην παγκόσμια στρατιά των θαυμαστών της Τριλογίας στοχεύουν οι επιτήδειοι, που ετοιμάζουν από βιβλία μέχρι… φέρετρα!
Επιπλέον, η τομή που έκανε το έργο του ήταν τόσο βαθιά, το παγκόσμιο αποτύπωμά του τόσο ευρύ, που ενέπνευσε (και ακόμη εμπνέει) μια ατελείωτη παρέλαση από παραπροϊόντα, μια ολόκληρη εμπορική οικολογία που εκτείνεται σε όλο το νόμιμο (έως παράνομο) φάσμα.
Οι διαχειριστές του Ιδρύματος Τόλκιν (The Tolkien Estate), του νομικού οργάνου που διαχειρίζεται την περιουσία του συγγραφέα (συμπεριλαμβανομένων και των πνευματικών δικαιωμάτων για τα περισσότερα έργα του) αναγκάζονται σε τακτική βάση εδώ και δεκαετίες να αντιμετωπίζουν κάθε λογής παρανομία εκ μέρους των αμέτρητων ενθουσιωδών θαυμαστών, ανάμεσά τους και αυτοί που εκδίδουν και πωλούν εκδόσεις των βιβλίων του χωρίς την απαραίτητη άδεια ή εκείνοι που δημοσιεύουν ολόκληρα τα κείμενά του στο Διαδίκτυο, αλλά και κάθε λογής αιτήματα, όπως αυτό ενός θαυμαστή που ήθελε να δημιουργήσει μια σειρά από φέρετρα με ονόματα χαρακτήρων από τα έργα του συγγραφέα.
Οταν όμως κάτι καταλήγει να γίνεται βαθύ πολιτισμικό βίωμα για ανυπολόγιστο αριθμό ανθρώπων ανά τον πλανήτη, είναι αναμενόμενο να τείνει να μετατρέπεται σε κοινό, οικουμενικό κτήμα. Μπορεί άραγε η συλλογική φαντασία ολόκληρων κοινωνιών να έχει ιδιοκτήτες και να ορίζεται από συμβόλαια και ρήτρες; Οι δικηγόροι μπορεί να γνωρίζουν τα ψιλά γράμματα του νόμου και οι επιχειρηματίες να ελπίζουν να απομυζήσουν το μέγιστο δυνατό από τα εδάφη της «Μέσης Γης», αλλά, συχνά, η παγκόσμια στρατιά των απανταχού «τολκινιστών» μοιάζει να στέκεται δίπλα στο έργο του εκλεπτυσμένου φιλολόγου από την Οξφόρδη ως ο πραγματικός, ο αληθινός θεματοφύλακάς του.