ΤΕΣΥ ΜΠΑΪΛΑ
Λέγε με Ισμαήλ
εκδ. Ψυχογιός, 2022, σελ. 464
Η συμπλήρωση εκατό χρόνων από την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάννης αποτελεί αφορμή για να συζητηθεί στον δημόσιο διάλογο το θέμα των σχέσεων που διαμορφώθηκαν έκτοτε ανάμεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία σε επίπεδο ηγεσιών και διπλωματικών σχέσεων, γιατί αντίστοιχα οι σχέσεις των λαών δεν είχαν διαταραχθεί ποτέ και φυσικά δεν ρυθμίζονται με συνθήκες. Τις διαμορφώνει η ίδια η ζωή, η συνύπαρξη, η καθημερινότητα και οι μνήμες που υφαίνονται.
Αυτό έρχεται να διαπιστώσει και να αποδώσει με πολύ επιτυχημένο λογοτεχνικά τρόπο η Τέσυ Μπάιλα στο «Λέγε με Ισμαήλ». Τίτλος προτρεπτικός και προστακτικός συνάμα, που υποδεικνύει στάση ζωής, μια φιλοσοφία αναγνώρισης και αποδοχής της διαφορετικότητας, ένα αίτημα συμφιλίωσης με την ουσιαστική ανάγκη του ανθρώπου για διασφάλιση της προσωπικής του αυτονομίας σε έναν κόσμο που αλλάζει ραγδαία, απειλώντας με ισοπέδωση τις διαφορετικές εκφάνσεις της ανθρώπινης φύσης.
Το βιβλίο αποτυπώνει πανοραμικά ένα πλέγμα χαρακτήρων, ανθρωπίνων σχέσεων και χώρων, που αναφέρονται σε μια ελληνική γειτονιά της Κωνσταντινούπολης κατά την περίοδο από το 1955 έως το 1964. Σ’ αυτό το περιβάλλον, το φαινομενικά ειρηνικό –μια και όπως θα φανεί στην πορεία εγκυμονούνται εκρηκτικές εξελίξεις–, η Τέσυ Μπάιλα τοποθετεί τη δράση των πρωταγωνιστικών προσώπων, καθένα από τα οποία έχει διαφορετική, όχι μόνο ταξική αλλά και εθνική καταγωγή.
Αριστοκρατική η προέλευση της κυρίας Καλλιάνθης. Η ζωή της, κυρίως εξαιτίας αυτού του χαρακτηριστικού, που καθόρισε σε μεγάλο βαθμό και την πορεία της, απομονώνεται στο στενό πλαίσιο του σπιτιού της, το οποίο συνιστά και τα όρια του μικρόκοσμού της. Η δοτικότητά της, ωστόσο, την καθιστά απόλυτα συμβατή με τον απλό κοινωνικό περίγυρο της ελληνικής γειτονιάς.
Κοντά της κινούνται άνθρωποι διαφορετικής ταξικής προέλευσης προς αυτήν, οι οποίοι όμως έχουν κυρίαρχο και καθοριστικότερο ρόλο στην υπόθεση: ο Ισμαήλ, που δάνεισε και το όνομά του στον τίτλο του βιβλίου, με καταγωγή από τη Λέσβο όπου και επιθυμεί διακαώς να επιστρέψει, μια και η φυγή του δεν ήταν ανώδυνη, αλλά και ο Ισίδωρος, η αινιγματική φυσιογνωμία του έργου, που αφιερώνει τον εαυτό του στα βιβλία και την ανάγνωση με τα οποία θεραπεύει, όχι μόνο τις δικές του πληγές αλλά και τις πληγές όσων συναναστρέφεται.
Ηρωες με διαφορετική ταξική και εθνική καταγωγή συμβιώνουν σε ένα περιβάλλον που αποδεικνύεται εκρηκτικό.
Οι δύο ήρωες δένονται με ένα μυστικό που τους χωρίζει και τους ενώνει ταυτόχρονα. Δίπλα τους κινούνται η γριά Γιασεμώ, που εκφράζει την απόλυτη κοινωνική απομόνωση, η Αϊσέ, που αποδίδει το όραμα της διαφυγής από τον κλειστό και εξαιρετικά καταπιεστικό κοινωνικό περίγυρο, ο τοξικός Ναντίρ, που αντιπροσωπεύει το βίαιο και άξεστο πρότυπο μιας ανδροκρατούμενης κοινωνίας, η οποία επενδύει σε εθνικιστικά ιδεώδη και τα εκμεταλλεύεται στο έπακρο καλλιεργώντας την έχθρα και το μίσος, αλλά και πολλοί άλλοι που συνθέτουν ένα πολυπρόσωπο σκηνικό.
Τους περισσότερους ήρωες θα τους χαρακτήριζε εύκολα κανείς περιθωριακούς, εν γένει αδικαίωτους από τη ζωή και τις συγκυρίες. Ο αναγνώστης κατανοεί, συμμετέχει στα πάθη τους, αναζητεί τη λύση που η συγγραφέας αφήνει εν μέρει να διαφανεί, παρέχοντας στο αναγνωστικό κοινό την ευκαιρία να διαμορφώσει τις αφηγηματικές προεκτάσεις που εκείνο επιθυμεί.
Η Τέσυ Μπάιλα δημιούργησε έναν κόσμο αφηγηματικής ποικιλότητας. Συνδυάζει την τριτοπρόσωπη με την πρωτοπρόσωπη αφήγηση, αξιοποιεί με μέτρο τους διαλόγους, ενώ όπου κρίνει απαραίτητο παρεμβάλλει επιστολικό κείμενο, προσδίδοντας στον λόγο της την αντικειμενικότητα του εξωτερικού παρατηρητή, αλλά και την προσωπική, εξομολογητική διάθεση του δρώντος προσώπου. Τα αφηγηματικά σχόλια είναι διάσπαρτα στο κείμενο και παράλληλα οργανικά ενταγμένα στον γενικότερο αφηγηματικό ιστό.
Το βιβλίο έχει λογοτεχνικές αναφορές, όχι μόνο στην εισαγωγή του, με το απόσπασμα από τους «Προσανατολισμούς» του Οδυσσέα Ελύτη και τη βιβλιογραφική επισήμανση στο έργο «Μόμπι Ντικ» του Χέρμαν Μέλβιλ, αλλά και στις επιλογές των κεντρικών προσώπων. Αναφορές προφανώς συμβατές με τα αναγνώσματα και τις προτιμήσεις της συγγραφέως, που με τη σειρά τους λειτουργούν ως αναγνωστική πρόκληση για τους εν δυνάμει αναγνώστες του βιβλίου, αποδεικνύοντας τη διάδραση της λογοτεχνίας και το βάθος της επιρροής της στο κοινό.
Πόνος και ματαίωση
Ο ξεριζωμός των ανθρώπων, η βίαιη απομάκρυνση από τον τόπο τους με τελεσίγραφα, ο πόνος και η ματαίωση είναι μοτίβο στο «Λέγε με Ισμαήλ». Ωστόσο, η συγγραφέας αποφεύγει τον σκόπελο του μελοδραματισμού περιορίζοντας τις αναφορές της σε διαπροσωπικό επίπεδο. Αντίστοιχα, η καταγραφή και η ανάδυση των βίαιων γεγονότων και των δραματικών συμπλοκών που οδήγησαν στην αποπομπή των ανθρώπων από τη χώρα τους, τόσο από την Τουρκία όσο και από την Ελλάδα, δεν έχει τη μορφή επιστημονικής ή δημοσιογραφικής προσέγγισης κι έτσι η αφήγηση απέφυγε τεχνικά την παγίδα του αντιλογοτεχνικού λόγου.
*Η κ. Εφη Ριζά-Σκύφα είναι επιμελήτρια εκδόσεων, υπεύθυνη βιβλιοπωλείου «Εναστρον».