GUSTAV JANOUCH
Συνομιλίες με τον Κάφκα
μτφρ. Δημήτρης Δημοκίδης
εκδ. Ροές, 2023, σελ. 176
Οι «Συνομιλίες» είναι σαν τις αναμνήσεις ενός απατεώνα που μόνο από το σύμπαν του Κάφκα θα μπορούσε να είχε ξεπηδήσει. Γι’ αυτό είναι ένα καταπληκτικό βιβλίο, στον αντίποδα των περιπάτων που έκανε ο Καρλ Ζίλιγκ με το άλλο φάντασμα της λογοτεχνίας, τον Ρόμπερτ Βάλζερ: εκεί, ο Βάλζερ δραπετεύει για λίγες ώρες από το άσυλο και συνομιλεί με τον νεότερο συνοδοιπόρο του, με τη μέγιστη απλότητα, καθώς περπατάνε για ώρες στα βουνά της Ελβετίας. Πεζοπορίες που κρατήσανε είκοσι χρόνια.
Στην πραγματικότητα, η μαρτυρία του Γιάνουχ είναι ένα βιβλίο-απάτη γιατί δίνει φωνή σε κάποιον που ποτέ δεν υπήρξε. Ο Κάφκα ποτέ δεν υπήρξε. Ποτέ δεν κάθισε σε μια καρέκλα, ποτέ δεν διέσχισε τους δρόμους της Πράγας, ποτέ δεν γέλασε δυνατά. Στον βαθμό που δεν έγραψε ποτέ. Η πιθανότητα να υπήρξε κάποτε, μας φέρνει ίλιγγο. Αν αυτό αποδεικνυόταν, νομίζω πως δεν θα είχαμε αρκετό κουράγιο να το αντιμετωπίσουμε. Κανείς δεν θα ήθελε να πιστέψει πως έζησε στις αρχές του προηγούμενου αιώνα ένας προφήτης που προφήτευσε την άβυσσο, ενώ ετοιμαζόταν να ξεδιπλωθεί σε στάδια βίας. Που σκίτσαρε τους διώκτες του, προτού καν υλοποιηθούν από το σύστημα.
Χαρακτηρισμοί – θηλιές
Κατά καιρούς, λοιπόν, ειπώθηκε πως ο Κάφκα προέβλεψε το Αουσβιτς, τη γραφειοκρατία, την αναταραχή, τη ναυτία, πως ήταν Εβραίος, σιωνιστής, μεταφυσικός συγγραφέας, πολιτικός, θρησκευτικός συγγραφέας· απόψεις, χαρακτηρισμοί και εικασίες που θυμίζουν περισσότερο κατηγορίες, εντάλματα σύλληψης, θηλιές. Η αλήθεια είναι πως κάθε συγγραφέας είναι ένας άνθρωπος μηχανή, ένας αληθινός άνθρωπος που «παύει να είναι άνθρωπος, για να γίνει πίθηκος ή κολεόπτερο ή σκύλος ή ποντίκι, να γίνει ζώο, απάνθρωπος», όπως είχαν γράψει οι Ντελέζ-Γκουαταρί.
Στις «Συνομιλίες», ο Κάφκα παρουσιάζεται πολύ σοβαρός, βαρύς, έτοιμος ν’ αντιδράσει σε κάθε ερώτηση του νεαρού μ’ ένα γερό απόφθεγμα, λες και είναι κάποιος ξεγυρισμένος εξυπνάκιας που έχει γνώμη επί παντός επιστητού, όπως όσοι επιμένουν να μετράνε με μεζούρα τη ζωή τους. Τι πιστεύετε για τον Αλφρεντ Ντέμπλιν, τον Χριστό, τον ντανταϊσμό; Είχε άραγε τόσες έτοιμες απαντήσεις ο Φραντς Κάφκα, όταν ήταν ο πρώτος που, μέσα από τα ανολοκλήρωτα γραπτά του, χάραξε ένα τεράστιο ερωτηματικό στον ουρανό του 20ού αιώνα;
Επομένως, αυτό το βιβλιαράκι δεν είναι τίποτα άλλο παρά μια εξαντλητική λίστα αποτυχημένων ερωτήσεων (αποτυχημένες διότι απαιτούν άμεση απάντηση) που ονειρεύτηκε ο Γκούσταφ Γιάνουχ, διαπράττοντας ταυτόχρονα το σφάλμα να δώσει σάρκα και οστά σ’ έναν συγγραφέα που τον προτιμούμε να στέκεται έξω από την πόρτα μας σαν άυλο τσακάλι, έτοιμο να δαγκώσει τα δικά μας κόκαλα, το δικό μας σώμα.
Ενας συγγραφέας, που είχε ζητήσει από τον επιστήθιο φίλο του Μαξ Μπροντ –αποθηκάριο του αρχείου του και τελικά πονηρό παραχαράκτη και παραποιητή– να κάψει τα χειρόγραφά του, μάλλον δεν θα έβλεπε με καλό μάτι την εκδοχή του εαυτού του από τον Γιάνουχ. Αφού δεν θα συμφωνούσε με καμία εκδοχή, πέρα από έναν εαυτό που διαρκώς μεταμορφώνεται προκειμένου να γεμίσει το κενό ανάμεσα στην πραγματικότητα και τ’ όνειρο: «Η πραγματικότητα είναι μη ρεαλιστική».
Κανείς δεν θα ήθελε να πιστέψει πως έζησε στις αρχές του προηγούμενου αιώνα ένας προφήτης που προφήτευσε την άβυσσο, που σκίτσαρε τους διώκτες του, προτού καν υλοποιηθούν από το σύστημα.
Κατά κάποιον τρόπο, βέβαια, ο Κάφκα τα κατάφερε. Είναι από τους λίγους συγγραφείς που απαλλάχτηκαν από τα γραπτά τους για ν’ αντικατασταθούν από ένα πρόσωπο, απελευθερωμένο από λέξεις. Ετσι, μπορούμε να δούμε τη φάτσα του σ’ ένα φλιτζάνι, στην πάνινη τσάντα ενός χίπστερ, σε μια καρτ ποστάλ ή σ’ ένα μπλουζάκι. Με λίγα λόγια, τον συναντάμε αναπάντεχα στο λεωφορείο, σ’ ένα καφέ, στο σινεμά, περιμένοντας σε μια ουρά, σαν φάντασμα που μας κοιτάζει συμπονετικά για ό,τι μας συνέβη, μας συμβαίνει και θα μας συμβεί.
Κι όμως. Οι «Συνομιλίες» είναι ένα πολύτιμο βιβλίο. Επειδή όσο πιο συγκεκριμένο θέλει να προσποιηθεί πως είναι, προκειμένου να μας πείσει για την αλήθεια των λεπτομερειών που σχεδιάστηκαν ως αναμνήσεις ενός φιλόδοξου πιτσιρικά, τόσο ο Κάφκα ξεφεύγει από τις ίνες των σελίδων του για να εξαερωθεί μπροστά στα μάτια μας και να χάσει τη μορφή του.
Επιβεβαίωση
Το κείμενο του Γιάνουχ επιβεβαιώνει, με τις ευλογίες του μάρτυρα που έχει συλλέξει τα κόκαλα από μια μετωπική σύγκρουση, χωρίς ευτυχώς την ικανότητα να συναρμολογήσει ξανά τον σκελετό, το αναγκαία προφανές. Ο Κάφκα είναι άπιαστος, δεν ορίζεται. Δεν ανιχνεύεται καν.
Ο Γιάνουχ τον γνώρισε το 1920. Τον συνάντησε χάρη στον πατέρα του που εργαζόταν στον Οργανισμό Ασφαλίσεων, όπως κι ο Κάφκα. Ο Γιάνουχ ήταν δεκαεπτά χρονών. Ο Κάφκα, σχεδόν τριάντα επτά. Η σχέση τους κράτησε έως τον θάνατό του, το 1924, όταν άφησε το πιο αντικανονικό έργο στην ιστορία της λογοτεχνίας. Ο Γιάνουχ κρατούσε σημειώσεις, τις οποίες επεξεργάστηκε και τις δημοσίευσε μετά τον πόλεμο. Τίποτα απ’ όσα γράφει δεν είναι αλήθεια ή ψέματα. Αφού ο Κάφκα δεν υπήρξε.