WILLIAM GARDNER SMITH
Πρόσωπο από πέτρα
μτφρ. Κατερίνα Σχινά
εκδ. Στερέωμα, 2023, σελ. 272
Πρόσωπο σκληρό, απεχθές, αταλάντευτα βίαιο, που αποκρούει κάθε έννοια ειρηνικής συνύπαρξης. Το πρόσωπο του ρατσισμού εμφανίζεται στο μυθιστόρημα του Γουίλιαμ Γκάρντνερ Σμιθ «Πρόσωπο από πέτρα» με την πέτρινη μορφή του. Μοιάζει με την εκφοβιστική φιγούρα που έχει φιλοτεχνήσει ο κεντρικός ήρωας, Σίμιον Μπράουν, για να του θυμίζει από τι ξέφυγε αναχωρώντας άρον άρον από την Αμερική με προορισμό το ανεκτικό Παρίσι.
Ο Σμιθ έζησε κάτι ανάλογο στην κανονική του ζωή. Γνώρισε τα επίχειρα της ρατσιστικής βίας, πάλεψε ως δημοσιογράφος και στο ξέσπασμα του μακαρθισμού και του φυλετικού ζητήματος αποφάσισε να φύγει για τη Γαλλία και στη συνέχεια για την Γκάνα. Τον αναγκαστικό εκπατρισμό ακολουθεί και ο δημοσιογράφος και ζωγράφος Σίμιον. Η βαναυσότητα των λευκών έχει αφήσει το σημάδι της στο πρόσωπό του: το ένα του μάτι φέρει καλύπτρα, καθώς το έχασε όταν του επιτέθηκε μια ομάδα «σκληρών αγοριών». Για να μην εκδικηθεί και σκοτώσει, υποχρεώνεται σε άτακτη φυγή.
Το Παρίσι, κάτι που συνέβαινε κατά κόρον τη δεκαετία του ’60, δεν ήταν ένας τόπος «φθαρμένης ζωής» όπως σημείωνε ο Αντόρνο για όσους ξένους αποφάσιζαν να ζήσουν εκεί, αλλά ένα είδος αναβάπτισης στην ανεκτικότητα και την αποδοχή. Κανένας μαύρος δεν αισθάνθηκε την ξενότητα στο βλέμμα των λευκών ούτε κινδύνευσε να λιντσαριστεί λόγω του σκουρόχρωμου δέρματός του. Ο Σίμιον γνωρίζει και άλλους εκπατρισμένους, μεθάει από τη ζωντάνια του Paris Noir (πλασμένο τόσο εύγλωττα από τον Σμιθ) σε καμπαρέ, μπαρ και με την τζαζ να ραίνει την ελευθερία του. Ερωτεύεται μια ξανθιά καλλονή από την Πολωνία και, προς στιγμήν, αντιλαμβάνεται τη θέση και των άλλων μαύρων που έχουν αποφασίσει να πάνε με τα «νερά» της γαλλικής κυβέρνησης για να μη χάσουν τη θέση στο «όνειρο». Προοδευτικά, όμως, βλέπουμε τον Σίμιον να αντιδρά στην τρυφηλότητα του βίου του, αντιλαμβάνεται πως οι δήθεν προοδευτικοί Γάλλοι συμπεριφέρονται στους Αλγερινούς με τον ίδιο κακοποιητικό τρόπο που μετέρχονται οι λευκοί στην Αμερική. Αρχίζει να κάνει παρέα με Αλγερινούς θέλοντας να γίνει ίσος με αυτούς, να αισθανθεί την πικρία της απομόνωσής τους. Τι παράδοξο: στην αρχή οι Αλγερινοί τον αντιμετωπίζουν ως «λευκό» λόγω των προνομιών που δέχεται από τη Γαλλία.
Ο ρατσισμός δεν περιορίζεται σε μια φυλή ή σε μια ταυτότητα, αλλά πέφτει σαν τιμωρία σε όσους θεωρούνται κατά καιρούς κατώτεροι από την κυρίαρχη εξουσία.
Είναι η εποχή που ο πόλεμος με την Αλγερία έχει φουντώσει για τα καλά, αμαυρώνοντας το δημοκρατικό πρόσωπο της Γαλλίας. Ο Σίμιον σταδιακά αρχίζει να αποτραβιέται από τον κύκλο των παθητικών μαύρων και ριζοσπαστικοποιείται. Πάνω από όλα αντιλαμβάνεται ότι η έννοια του ρατσισμού δεν περιορίζεται σε μια φυλή, εν προκειμένω τους μαύρους, ότι δεν επικεντρώνεται σε μία μόνο ταυτότητα, αλλά η πέτρινη όψη του πέφτει σαν σκληρή τιμωρία απέναντι σε Εβραίους, μαύρους, Αλγερινούς και σε όσους θεωρούνται κατά καιρούς κατώτεροι από την κυρίαρχη εξουσία. Ο διεθνισμός του Σίμιον είναι καταφανής. Βλέπει το φυλετικό ζήτημα σε ευρύτερη κλίμακα. Στρατεύεται στην προοπτική της αλλαγής που πρέπει να επέλθει στα μυαλά των λευκών, έτσι ώστε να εξαλειφθεί κάθε έννοια διαχωρισμού.
Ο Γκάρντνερ Σμιθ γράφει ένα στρατευμένο μυθιστόρημα (εκδόθηκε το 1963), ακολουθώντας τα νάματα του Ραλφ Ελισον και του Τζέιμς Μπόλντουιν. Χρειάστηκε να επιστρατεύσει πολύ θάρρος και αποφασιστικότητα, για να δει το πραγματικό πρόσωπο του ρατσισμού και να υπερβεί ακόμη και τη μερικότητα του αγώνα των μαύρων για ίσα δικαιώματα.
Για τον Σμιθ το ζήτημα δεν είναι μόνο φυλετικό, αλλά δομικά άρρωστο. Το βιβλίο κλείνει με βιβλικό τρόπο: πρόκειται για το μακελειό της 17ης Οκτωβρίου 1961, όταν η ειρηνική διαδήλωση των Αλγερινών στα γαλλικά βουλεβάρτα μετατράπηκε από τον φιλοναζιστή επικεφαλής της γαλλικής αστυνομίας, Παπόν, σε λουτρό αίματος. Πρόκειται για μια «μαύρη» σελίδα της Γαλλικής Δημοκρατίας, που ακόμη και σήμερα μνημονεύεται ως καταδηλωτική για το πώς ένα κράτος είναι ικανό να δείξει το σκληρό του πρόσωπο απέναντι σε μια ομάδα ανθρώπων τους οποίους αντιμετωπίζει ως παιδιά ενός κατώτερου θεού.
Ο Σίμιον θα αποφασίσει να επιστρέψει στην Αμερική, δεν έχει θέση πια στο Παρίσι. Μέσα του κάτι σημαντικό έχει μετακινηθεί. Επιθυμεί να συνδράμει στον αγώνα των μαύρων, μόνο που πλέον τους ονομάζει «Αλγερινούς της Αμερικής». Ο μετασχηματισμός του είναι πλήρης, η συνειδητοποίησή του είναι πολιτική και κοινωνική. Η πολύ καλή μετάφραση ανήκει στην Κατερίνα Σχινά. Την έκδοση συμπληρώνει η κατατοπιστική και άκρως πληροφοριακή εισαγωγή του δημοσιογράφου Ανταμ Σατζ.