Τον Οκτώβριο του 1970, σε ηλικία 57 ετών και ήδη καταξιωμένος στους κύκλους συλλεκτών, φιλότεχνων και κριτικών στη Νέα Υόρκη, ο Φιλίπ Γκάστον (1913-1980) παρουσιάζει μια ενότητα με 34 έργα στην γκαλερί Marlborough του Μανχάταν. Το κεντρικό έργο της έκθεσης, με τίτλο «Studio», στο οποίο απεικονίζεται ένας κουκουλοφόρος καλλιτέχνης να ζωγραφίζει την αυτοπροσωπογραφία του, γίνεται το σύμβολο της μεγάλης του «στροφής». Ο Αμερικανός ζωγράφος απαρνιέται την αφηρημένη τέχνη. Επιστρέφει στην παραστατικότητα με πίνακες που έχουν καρτουνίστικο ύφος και πρωταγωνιστές, κωμικές φιγούρες με λευκές κουκούλες που παραπέμπουν στην οργάνωση Κου Κλουξ Κλαν. Ο ίδιος θα πει σε συνέντευξή του: «Τα έργα αυτά είναι αυτοπροσωπογραφίες. Διακρίνω τον εαυτό μου μέσα από τις κουκούλες».
Η υποδοχή της έκθεσης είναι η χειρότερη που θα μπορούσε να φανταστεί κανείς. Οι κριτικοί είναι αμείλικτοι μαζί του. Kακοφτιαγμένα, ντροπιαστικά, αφελή, χαρακτηρίζουν οι περισσότεροι τα έργα του, με τον κριτικό τέχνης των New York Times, Χίλτον Κράμερ, να τον κατακεραυνώνει σε ένα κείμενο 1.000 λέξεων, το οποίο έχει τίτλο «Ενας μανδαρίνος που παριστάνει τον περιθωριακό». Ο κόσμος της τέχνης δηλώνει σοκαρισμένος, αδυνατεί να κατανοήσει την αλλαγή του ζωγράφου. Λίγες μέρες μετά τα εγκαίνια, ο Φίλιπ Γκάστον, προκειμένου να προφυλαχθεί από την αρνητική κριτική, φτιάχνει βαλίτσες και φεύγει για την Ιταλία. Για επτά μήνες θα ζήσει στη Ρώμη και θα βρει «παρηγοριά» στους μεγάλους Ιταλούς ζωγράφους, αγαπημένοι «δάσκαλοι» στις πρώτες άγουρες πινελιές της παιδικής του ηλικίας.
Αυτή η ενότητα, που 53 χρόνια πριν οδήγησε στην απομόνωση τον Γκάστον, θεωρείται σήμερα η κορυφή του έργου του. Στην αναδρομική του ζωγράφου που παρουσιάζεται αυτό το διάστημα στην Τate Modern του Λονδίνου (έως τις 25/2), και επισκεφθήκαμε πριν από λίγες μέρες, οι φιγούρες με τις λευκές κουκούλες περιμένουν τον επισκέπτη στα τελευταία δωμάτια. Aφού κανείς περιηγηθεί στη ζωή και στους καλλιτεχνικούς σταθμούς του, εκεί, σχεδόν στο τέλος της διαδρομής κατανοεί χωρίς κόπο την τότε μετατόπιση του ζωγράφου και αντιλαμβάνεται τα συγκεκριμένα έργα ως την κατάκτηση της ωριμότητας και μιας απολύτως προσωπικής, πρωτότυπης και αναγνωρίσιμης εικαστικής γλώσσας, που σήμερα τοποθετεί τον Γκάστον στους πιο επιδραστικούς καλλιτέχνες της γενιάς του.
Το δικό του «έως εδώ!»
Υπήρξε εκείνη η στιγμή στη ζωή του –δεν συμβαίνει σε πολλούς καλλιτέχνες–, που ένιωσε ότι πρέπει να αποδράσει από τα δεσμά του καλλιτεχνικού κατεστημένου της εποχής του και να ρισκάρει. Αισθάνθηκε ότι η θεσμική εξασφάλιση της τέχνης τον έκανε να ασφυκτιά, ότι πρέπει να φλερτάρει ακόμη και με την αποτυχία, να βρεθεί στην κόψη του ξυραφιού. Σε ένα κείμενό του είχε εξομολογηθεί την ακαταμάχητη επιθυμία του να σταθεί μπροστά σε ένα έργο του νιώθοντας αμηχανία. Οι λευκές κουκούλες της Κου Κλουξ Κλαν που είδαν ως αποτυχία οι κριτικοί τέχνης, ήταν για τον Γκάστον η ελευθερία του. Μια ηχηρή δήλωση για όσα σχιζοφρενικά έβλεπε γύρω του την ταραγμένη δεκαετία του ’60 στην Αμερική.
Οι πολιτικές δολοφονίες, ο πόλεμος στο Βιετνάμ και ο φόρος αίματος που διαρκώς μεγάλωνε, ο διάχυτος ρατσισμός, η βία και οι αναταραχές σε μεγάλες πόλεις της χώρας, μια κοινωνία σε αναβρασμό, και μια τέχνη που έμοιαζε αποκομμένη απ’ όλα αυτά, αποθέωνε την αφαίρεση και τον φορμαλισμό και γοητευόταν από τον αυξανόμενο καταναλωτισμό. «Τι άνθρωπος είμαι εγώ… Κάθομαι σπίτι μου, διαβάζω περιοδικά, συγχύζομαι με όσα συμβαίνουν και μετά πηγαίνω στο στούντιο και προσπαθώ να προσαρμόσω το μπλε χρώμα στο κόκκινο. Πρέπει κάτι να κάνω για να είμαι ξανά πλήρης, όπως όταν ήμουν παιδί, με όλα όσα σκέφτομαι και όλα όσα νιώθω σε ένα σύνολο», είχε πει. Η πρόθεσή του δεν ήταν να παρουσιάσει μια σειρά έργων για την Κου Κλουξ Κλαν, το είχε κάνει στο παρελθόν· στα πρώτα του βήματα έκανε πολιτική τέχνη καθώς το τραύμα του ρατσισμού και του μίσους είχε σημαδέψει την ψυχή του απ’ όταν ήταν παιδί. Τώρα, ήθελε να ενσαρκώσει το κακό, τον τρόμο, τον καθημερινό ρατσισμό.
Η ενότητα που πριν από 53 χρόνια οδήγησε τον καλλιτέχνη στην Ιταλία και την απομόνωση, θεωρείται σήμερα η κορυφή του έργου του.
Η βία και η αδικία του κόσμου δεν ήταν άγνωστη στον Γκάστον. Ηταν ο μικρότερος από τα επτά παιδιά της οικογένειας Γκολνστάιν. Εβραίοι της Ουκρανίας, έφυγαν όπως πολλοί άλλοι αναζητώντας μια καλύτερη ζωή. Ο Φίλιπ γεννήθηκε το 1913 στο Μόντρεαλ και έξι χρόνια αργότερα, η οικογένεια μετακόμισε στο Λος Αντζελες, όπου εκτός από τον ήλιο, τίποτα άλλο δεν φώτισε τη ζωή τους. Ο πατέρας του προσπαθούσε να τα βγάλει πέρα ως παλαιοπώλης, τριγυρνούσε όλη μέρα στους δρόμους ψάχνοντας οτιδήποτε θα μπορούσε να πουλήσει. Επεσε σε βαθιά κατάθλιψη και αυτοκτόνησε. Λίγο χρόνια αργότερα ο Φίλιπ έχασε και τον αδελφό του σε τροχαίο δυστύχημα.
Η μητέρα του είχε δει το ταλέντο του και τον ενθάρρυνε να ασχοληθεί με το σχέδιο. Με εξαίρεση κάποια μαθήματα που παρακολούθησε στο σχολείο Manual Arts –δεν το τέλειωσε, τον έδιωξαν–, όπου έγινε φίλος με τον Τζάκσον Πόλοκ, και ένα σύντομο πέρασμα από το Otis Art Institute του Λος Αντζελες, ο Γκάστον ήταν αυτοδίδακτος. Διδάχθηκε πολλά μελετώντας και αντιγράφοντας τους μεγάλους Ιταλούς ζωγράφους στη δημόσια βιβλιοθήκη και από τις επισκέψεις του στην ιδιωτική συλλογή Αρενσμπεργκ όπου ήρθε σε επαφή με τον σουρεαλισμό. Η μεγάλη του δεινότητα στη ζωγραφική φάνηκε από πολύ νωρίς. Ο πίνακας «Μητέρα και βρέφος» (1930) που ζωγράφισε σε ηλικία 17 ετών, έχει δάνεια από τον Τζόρτζιο ντε Κίρικο και τον Πικάσο, τον Πιέρο ντέλα Φραντσέσκα και τον Τζιότο.
Η «εκτόξευση»
Η πρώτη του ατομική έκθεση στην Αϊόβα είχε θετική υποδοχή και δεν άργησε να έρθει η πρόσκληση από τη Νέα Υόρκη. Ακολούθησαν αρκετά βραβεία, αφιέρωμα στη δουλειά του από το περιοδικό Life το 1946 και το 1947 υποτροφία από το ίδρυμα Γκουγκενχάιμ. Παρά την αναγνώριση όμως ο Γκάστον παρέμενε ανικανοποίητος και συχνά έφτανε στο σημείο να καταστρέφει τα έργα του. Τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, επηρεασμένος από τις εικόνες των στρατοπέδων συγκέντρωσης φτιάχνει μια σειρά έργων με λεπτές φιγούρες, στριμωγμένες σε στενούς χώρους. Είναι η εποχή που πειραματίζεται με κάτι καινούργιο, κινούμενος σιγά σιγά προς την αφηρημένη τέχνη, την οποία ήδη αποθέωναν οι φίλοι του Τζάκσον Πόλοκ, Βίλεμ ντε Κούνινγκ, Μαρκ Ρόθκο. Τη δεκαετία του ’50 η Νέα Υόρκη ήταν το διεθνές κέντρο της σύγχρονης τέχνης, του πειραματισμού αλλά και της διανόησης.
Ο Γκάστον είχε πολλούς φίλους ποιητές και συγγραφείς, έγινε στενός του φίλος ο Φίλιπ Ροθ, ενώ το ενδιαφέρον του για το έργο του Σαρτρ, του Μπέκετ, το Καμύ, του Κάφκα, μεταξύ πολλών άλλων, ήταν έντονο. Αυτοί οι συγγραφείς «επικύρωναν» την επιμονή του στην αυτο-αμφισβήτηση, βασικό χαρακτηριστικό του Αμερικανού ζωγράφου. Ποτέ δεν επεδίωξε την εύνοια των κριτικών, του κατεστημένου. Δεν δίστασε επίσης να συγκρουστεί. Το 1962 μαζί με τον Ρόθκο και τον Γκότλιμπ, έσπασε τη συνεργασία του με την γκαλερί Sidney Janis γιατί είχε φιλοξενήσει μια έκθεση pop art που γι’ αυτόν ήταν η απόλυτη εμπορευματοποίηση της τέχνης. O Γκάστον δεν έπαψε να αλλάζει, να αναστοχάζεται, να αμφιβάλλει. «Θα μπορούσε να με ρωτήσει κάποιος, “γιατί τόσες αλλαγές”. Μου πήρε πολλά χρόνια να καταλάβω ότι η μόνη τεχνική που πρέπει να μάθεις, είναι το να μπορείς να αλλάζεις», είπε σε μια από τις τελευταίες συνεντεύξεις του.
O Φίλιπ Γκάστον πέθανε στις 7 Ιουνίου 1980, λίγο πριν κλείσει τα 67 του χρόνια.