«Απόλυτος διαχωρισμός μεταξύ Κωνσταντινουπόλεως και Μακεδονίας, ως προς την εικονογραφία τουλάχιστον, είναι νομίζω ανέφικτος», υποστήριζε ο καθηγητής βυζαντινής τέχνης του ΑΠΘ, ακαδημαϊκός Ανδρέας Ξυγγόπουλος. Οι εκτιμήσεις του ήταν απόρροια εκτενών ερευνών και ως ιστορικός τέχνης διεθνούς εμβέλειας κατάφερε να τεκμηριώσει με λεπτομέρειες την καλλιτεχνική σχέση ανάμεσα στην πρωτεύουσα και τη «δευτέρα τη τάξει πόλη» της αυτοκρατορίας στο τέλος του 13ου αιώνα και κατά το πρώτο μισό του 14ου αιώνα. Μια από αυτές είναι η εικονογραφία που διασώζουν έως τις μέρες μας δύο από τους σπουδαιότερους ναούς του βυζαντινού πολιτισμού: οι Αγιοι Απόστολοι της Θεσσαλονίκης και η Μονή της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη. Τα λαμπρά ψηφιδωτά και οι τοιχογραφίες, μοναδικά δείγματα της παλαιολόγειας καλλιτεχνικής αναγέννησης, που κοσμούν τα δύο μνημεία, είναι έργα χειρός του ιδίου καλλιτέχνη και του συνεργείου του, με προέλευση από την Κωνσταντινούπολη.
Την άποψη αυτή, που ανέπτυξε για πρώτη φορά το 1953 ο Ξυγγόπουλος με τη μονογραφία του, πριν καν ολοκληρωθεί η αποκάλυψη της εικονογραφίας από συνεργείο αμερικανικού ινστιτούτου στη Μονή της Χώρας (1948-1958), συμμερίστηκαν κι άλλοι επιστήμονες, ενώ ένας νέος δίγλωσσος τόμος έρχεται να προστεθεί στη βιβλιογραφία για τη θαυμάσια ζωγραφική των Αγίων Αποστόλων – μνημείο της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO.
Η έκδοση «Η ζωγραφική των Αγίων Αποστόλων», από την «Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία», συνέπεσε στην περίοδο κατά την οποία η Μονή της Χώρας ήταν κλειστή για εργασίες συντήρησης. Σήμερα αποκτά ιδιαίτερη σημασία μετά την απόφαση της τουρκικής κυβέρνησης να μετατρέψει τον βυζαντινό ναό, έπειτα από 75 χρόνια λειτουργίας ως μουσείο, σε τέμενος, εγκαινιάζοντας τη νέα χρήση του στις 23 Φεβρουαρίου.
«Μολονότι ανακοίνωσαν ότι η Μονή της Χώρας θα είναι επισκέψιμη, υποθέτω ότι το μεγαλείο του βυζαντινού ναού στην Κωνσταντινούπολη δεν θα είναι πλέον ορατό», λέει στην «Κ» ο ομότιμος καθηγητής του ΑΠΘ και πρώην έφορος Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Ευθύμης Ν. Τσιγαρίδας, εκ των συγγραφέων του τόμου. «Αυτό σημαίνει ότι οι Αγιοι Απόστολοι της Θεσσαλονίκης ήταν και παραμένουν ένα ανοιχτό “μουσείο”, όπου ο επισκέπτης μπορεί να θαυμάσει σε πλήρη ανάπτυξη το σύνολο του έργου των καλλιτεχνών εκ Κωνσταντινουπόλεως, που διακόσμησαν λίγα χρόνια αργότερα και το καθολικό της Μονής της Χώρας με ψηφιδωτά και τοιχογραφίες, τα οποία από εδώ και πέρα δεν θα είναι προσβάσιμα στο κοινό».
Οι τοιχογραφίες και τα λαμπρά ψηφιδωτά που κοσμούν τα δύο μνημεία είναι έργα του ιδίου καλλιτέχνη και του συνεργείου του, με προέλευση από την Κωνσταντινούπολη.
Στον τόμο, ο κ. Τσιγαρίδας με τη δρ βυζαντινής αρχαιολογίας του ΑΠΘ και πρώην έφορο βυζαντινών αρχαιοτήτων Κάτια Λοβέρδου-Τσιγαρίδα αναπτύσσουν με νέα στοιχεία και 273 έγχρωμες φωτογραφίες την εικονογραφία των Αγίων Αποστόλων, αναλύουν τα τεχνικά και τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά των συνθέσεων, επισημαίνοντας τις ομοιότητες και τις διαφορές με τη Μονή της Χώρας.
Ο ναός των Αγίων Αποστόλων ιδρύθηκε το 1310 από τον πατριάρχη Νήφωνα. Το εικονογραφικό πρόγραμμα ολοκληρώθηκε με τοιχογραφίες από τον ηγούμενο της μονής, Παύλο, το 1314. Τα ψηφιδωτά του ήρθαν στο φως από τον Α. Ξυγγόπουλο σε δύο περιόδους (1926-28 και 1940-42) σωζόμενα κάτω από παχύτατα κονιάματα με τα οποία είχαν καλυφθεί όταν ο ναός μετατράπηκε σε τζαμί (1520-1530). Οι τοιχογραφίες, ωστόσο, είχαν συντηρηθεί και ένα μέρος αυτών είχε αποκαλυφθεί τις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Παρά τις φθορές, τόσο από την κάλυψή τους με σοβάδες από τους κατακτητές όσο και από τα νερά της βροχής, ιδίως κάτω απ’ τα παράθυρα, σώζεται σε μεγάλο βαθμό η εικόνα της παλαιολόγειας ζωγραφικής. Οι συνθέσεις και οι μορφές δεν έχασαν τις φωτοσκιάσεις ούτε τα χρώματα, μολονότι οι χρυσές ψηφίδες είχαν αφαιρεθεί πριν από την κάλυψη με κονιάματα, πιθανότατα με προσοχή και σεβασμό από χριστιανούς τεχνίτες, όπως εκτιμά ο Ξυγγόπουλος. «Η καταστροφή του χρυσού εις βάθος, βασικό συστατικό των βυζαντινών ψηφιδωτών», εξηγούν οι συγγραφείς, «στέρησε από την εικονογραφία το υπερκόσμιο φως και τη λαμπρότητα στις συνθέσεις και τις μεμονωμένες μορφές». Ωστόσο, στις επιφάνειες του ναού παρέμειναν αναλλοίωτοι οι πέντε εικονογραφικοί κύκλοι, ένας σημαντικός αριθμός ιεραρχών, στρατιωτικών αγίων και μοναχών και μεμονωμένες παραστάσεις.
Οι στρατιωτικοί άγιοι
Οι στρατιωτικοί άγιοι των Αγίων Αποστόλων, που φέρουν αυλική ενδυμασία και διακρίνονται για τα ευγενικά πρόσωπα με τη γαλήνια έκφραση, επαναλαμβάνονται πανομοιότυπα στα ομώνυμα ψηφιδωτά και τοιχογραφίες της Μονής της Χώρας. Ομοιότητες εντοπίζονται μεταξύ άλλων στον προσωπογραφικό τύπο της Παναγίας Βλαχερνίτισσας με την εξιδανικευμένη ομορφιά, τη γλυκιά τρυφερότητα στο βλέμμα, που αναγνωρίζεται τόσο στην ομώνυμη ψηφιδωτή απεικόνιση όσο και σε ομόθεμη τοιχογραφία της Μονής της Χώρας. Οι ολόσωμοι άγγελοι επαναλαμβάνονται αυτούσια στις ομώνυμες μορφές των δύο ναών, όπως επίσης και οι άγγελοι σε μετάλλια. Ομοιες είναι και οι μορφές στους προπάτορες, που αναδεικνύουν ανάγλυφα τον όγκο του προσώπου. Στη σύνθεση της Βαϊοφόρου η τειχισμένη πόλη της Ιερουσαλήμ στο ψηφιδωτό των Αγίων Αποστόλων υψώνεται επιβλητικά πίσω από τον όμιλο των Εβραίων.
Ανάλογης μορφής αρχιτεκτονικό περιβάλλον αναπτύσσεται και σε παράσταση ψηφιδωτών της Μονής της Χώρας. Ο αναγνώστης ξεφυλλίζοντας τον τόμο μπορεί να ανακαλύψει πλήθος εικονογραφικών στοιχείων για το καλλιτεχνικό νήμα που συνδέει τη Θεσσαλονίκη με την Κωνσταντινούπολη και να διακρίνει στις μορφές τις επιρροές της αρχαιότητας από έναν καλλιτέχνη που όπως φαίνεται «διαμορφώθηκε σε κύκλους ουμανιστών στο κέντρο της αυτοκρατορίας, στους οποίους οφείλει μια ελληνίζουσα όραση του χριστιανικού κόσμου».
«Δεν μπορούν να καλυφθούν»
Του Νικόλα Ζώη
Την ανησυχία της για τον τρόπο κάλυψης των περίφημων ψηφιδωτών και των τοιχογραφιών της Μονής της Χώρας εν όψει της λειτουργίας ως τεμένους, εξέφρασε στην «Κ» η πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Κέντρου Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων, Ναταλία Πούλου. «Είναι κατάγραφος ο ναός. Στην Αγία Σοφία υπάρχουν πολύ λίγα ψηφιδωτά, σε ορισμένα σημεία. Καλύφθηκαν, με κάποιον τρόπο, ανορθόδοξα. Στη μονή της Χώρας, όμως, δεν μπορούν να καλυφθούν με κανένα σεντόνι, με κανένα πανί. Επομένως, δεν μπορώ να γνωρίζω τι θα κάνουν και με ποιον τρόπο θα γίνει αυτή η κάλυψη», είπε η κ. Πούλου στο περιθώριο εκδήλωσης για τη συμβολή του ΕΚΒΜΜ στην προστασία και τη συντήρηση βυζαντινών μνημείων εκτός Ελλάδας.