Πληθαίνουν καθημερινά στον δυτικό κόσμο τα βιβλία που γράφουν άνθρωποι που αρρώστησαν για να αφηγηθούν την περιπέτειά τους, που έθεσε σε κίνδυνο την ίδια τη ζωή τους. Δίπλα σε αυτά πληθαίνουν και τα βιβλία των συγγενών που αφηγούνται την αρρώστια των ανθρώπων που συνόδευσαν και φρόντισαν, επειδή δεν μπορούν να μιλήσουν οι ίδιοι οι άρρωστοι, είτε λόγω του είδους της αρρώστιας τους (π.χ. Αλτσχάιμερ) είτε επειδή έχασαν τη μάχη της ζωής. Εδώ θα έπρεπε ίσως να συναριθμήσουμε και τα βιβλία που εξιστορούν την περιπέτεια των εξαρτήσεων. Δεν λείπουν και οι μαρτυρίες των ίδιων των γιατρών. Λένε ότι οι μαρτυρίες αυτές συνολικά έρχονται να πάρουν, εκδοτικά και αριθμητικά, τη θέση των μαρτυριών για τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και το Ολοκαύτωμα, που σιγά σιγά λιγοστεύουν. Είναι εξαιρετικά σημαντική αυτή η συγγραφική παραγωγή, διότι φέρνει την αρρώστια, το κυριότερο πρόβλημα της ανθρώπινης ζωής, στο κέντρο της δημόσιας συζήτησης. Οπως για το Ολοκαύτωμα είναι απολύτως αναγκαίο, μαζί με τις ιστορικές μελέτες, να διαβάζουμε και τις μαρτυρίες των επιζώντων, το ίδιο και για την αρρώστια δεν αρκούν οι μελέτες των γιατρών ή των οικονομολόγων της υγείας, των φιλοσόφων ή των θεολόγων, χρειαζόμαστε τον λόγο των αρρώστων και των συνοδών τους. Τέτοια βιβλία γράφονται και εκδίδονται όλο και περισσότερο και στον τόπο μας. Το πιο πρόσφατο που έχω υπ’ όψιν μου είναι του Γιάννη Παντελάκη «Για ένα φανάρι» (Θεμέλιο, Δεκέμβριος 2023).
Δεν είναι εύκολο να μιλήσει κανείς για την αρρώστια του, μα ούτε και για τους αναγνώστες είναι πάντα εύκολο να διαβάζουν για αρρώστιες. Κατά κανόνα, ο άρρωστος που έγινε καλά θέλει να ξεχάσει, δεν θέλει ούτε απ’ έξω να περνάει από το νοσοκομείο όπου νοσηλεύτηκε. Η πρώτη δυσκολία επομένως που πρέπει να αντιμετωπίσει εκείνος που πήρε τη απόφαση να γράψει για την αρρώστια του είναι ακριβώς ότι κατά κάποιον τρόπο θα την ξαναζήσει. Το πράγμα είναι ακόμη πιο δύσκολο για τους συγγενείς και φίλους, όταν πρέπει να ιστορήσουν την αρρώστια δικού τους ανθρώπου που έφυγε από τη ζωή. Η επόμενη δυσκολία για όποιον αποφασίσει τελικά να γράψει είναι να βρει τον σωστό τόνο. Το κυριότερο κατόρθωμα του βιβλίου για το οποίο ο λόγος εδώ, είναι ακριβώς ότι ο συγγραφέας τον βρήκε αυτόν τον τόνο – τον δικό του. Επέλεξε το τρίτο πρόσωπο για να διηγηθεί την ιστορία του από κάποια απόσταση, ως τρίτος, αποδραματοποιημένα, χωρίς θρηνωδία, χωρίς γογγυσμό και παράπονο, χωρίς καταγγελίες για την απονιά του συστήματος και της κοινωνίας, με χιούμορ.
Μια απλή εγχείρηση καρωτίδων παρά τρίχα να στείλει τον αφηγητή, δύο ημέρες αργότερα, στον άλλο κόσμο. Σε μια κλωστή κρέμεται η ζωή μας, αλλά από ό,τι φαίνεται, με λίγη καλή τύχη, η κλωστή αυτή είναι γερή. Η καλή τύχη –και ας λέει ότι δεν πιστεύει σε αυτήν ο αφηγητής– είναι στην περίπτωσή μας ένα φανάρι που ήταν πράσινο την ώρα που μεταφερόταν επειγόντως στο νοσοκομείο. Αν η καλή τύχη –το πράσινο φανάρι– τον έσωσε, η κακή τύχη ήταν άραγε αυτή που παραλίγο να τον στείλει στον άλλο κόσμο ή μήπως η ατζαμοσύνη του γιατρού; Το ερώτημα τον απασχολεί, και όταν γίνει καλά θα πάει να συναντήσει τον γιατρό. Σπάνια βρίσκεις άκρη σε αυτές τις περιπτώσεις: ο γιατρός τού εξηγεί ευγενικά ότι έπεσε στο ένα τοις χιλίοις, χωρίς διόλου να αναρωτιέται μήπως σε κάτι ευθύνεται κι εκείνος που έπεσε σε αυτό το μοιραίο ποσοστό. Η ατυχία στην ιατρική επανορθώνεται από κάποιον άλλο γιατρό, όπως ακριβώς στην περίπτωσή μας, που θα κάνει τη σωστή κίνηση, μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα μάλιστα εάν πρόκειται για λάθος στο χειρουργείο.
Οπως για το Ολοκαύτωμα είναι απολύτως αναγκαίο να διαβάζουμε μαρτυρίες επιζώντων, το ίδιο και για την αρρώστια χρειαζόμαστε τον λόγο των αρρώστων και των συνοδών τους.
Ενα ερώτημα
Τον βαριά άρρωστο στο νοσοκομείο τον κατέχει ένα μόνο ερώτημα, εάν θα ζήσει ή όχι, και το οποίο συνοδεύεται, όταν η πλάστιγγα γέρνει προς τη ζωή, με το ερώτημα πώς θα ζήσει, πώς θα είναι πια η ζωή του. Στον αμετάθετο ορίζοντα αυτού του μόνου ερωτήματος, το μυαλό και η ψυχή του ανθρώπου δεν σταματάνε λεπτό να δουλεύουν, στον ύπνο και στον ξύπνο, και να γεννάνε αμέτρητες παλαβές σκέψεις και εικόνες. Η ζωή πάντως στο νοσοκομείο δεν είναι μόνο σκέψεις και αγωνία, φόβος και ελπίδα, έχει την καθημερινότητά της (τουαλέτα, μπάνιο κ.λπ.) με πολλές δυσάρεστες όψεις. Πίσω από την απλή φράση «ήρθαν να μου πάρουν αίμα για εξετάσεις» μπορεί να κρύβεται μεγάλη ταλαιπωρία, όταν σε τρυπάνε και σε ξανατρυπάνε και δεν βρίσκουν φλέβα.
Κανείς δεν γίνεται καλά από μόνος του. Χρειάζονται πολλοί για να βοηθήσουν τον άρρωστο να γίνει καλά, εκτός από τους γιατρούς και τους νοσηλευτές. Ο αφηγητής είχε δίπλα του την κόρη του, τη γυναίκα του και τους φίλους, και ας μην μπορούσαν για μεγάλο διάστημα να επικοινωνήσουν μαζί του. Η αγάπη δεν μπορεί τα πάντα, μπορεί όμως πολλά. Η μοίρα των αρρώστων που δεν έχουν κανέναν στον κόσμο είναι πολύ βαριά.
Χαίρομαι που ο συγγραφέας, σε αντίθεση με μια τρέχουσα ρητορική, έχει πάντα, με μια-δυο εξαιρέσεις, έναν καλό λόγο να πει για τους γιατρούς και τους νοσηλευτές, κυρίως για εκείνους που ασκούν την ιερή εργασία τους με ανθρωπιά και συμμερισμό. Ο συμμερισμός (αυτό που άλλοι ονομάζουν ενσυναίσθηση) δεν είναι απλώς μια ανθρώπινη αρετή, έχει μεγάλη θεραπευτική αξία. Οι γιατροί πρέπει να το καταλάβουν αυτό, πρέπει να το μάθουν, γιατί είναι πολύ σημαντικό στη δουλειά τους. Υπάρχουν τρόποι. Οι γιατροί, παρ’ όλη την κόπωση και την υπερεξάντληση που βιώνουν σήμερα στα δημόσια νοσοκομεία όλου του κόσμου, είναι η πιο ευλογημένη επαγγελματική ομάδα: μόνον αυτοί δέχονται τέτοια αναγνώριση, παντοτινή αναγνώριση και ευγνωμοσύνη, από τον συνάνθρωπο που γιάτρεψαν!