Ο Κάφκα… σε σκίτσα

«Είμαι κλουβί σε αναζήτηση πουλιού». Εγκλωβισμένος στη γραφειοκρατική επαγγελματική καθημερινότητα και τον υπαρξιακό εφιάλτη της ενοχής, σε ένα σώμα μονίμως ασθενές, σε μιαν ιστορική περίοδο που συνδύαζε το σκοτεινό fin de siècle, τα τέλη του 19ου αιώνα, με τον επικείμενο Μεγάλο Πόλεμο, ο Φραντς Κάφκα αναζητούσε διαρκώς τον χρόνο, την ησυχία και την αγάπη για να δώσουν νόημα στη φυλακή του μυαλού και του κόσμου του. Του κόσμου στον οποίο ήθελε να γραπτά του να καίγονται στην κυριολεξία, αφού τον βασάνιζε η αμφιβολία για τον εαυτό του – και η υποτίμηση από τον πατέρα του είχε παίξει, όπως λένε οι μελετητές, κεντρικό ρόλο σε αυτό.

Εκατό χρόνια συμπληρώνονται στις 3 Ιουνίου από τον θάνατο του συγγραφέα που το όνομά του έδωσε το επίθετο «καφκικός» για να σημάνει το σκοτεινό, το δυσοίωνο, το εφιαλτικό. Ο Φραντς Κάφκα, 100 χρόνια από την εκδημία του και 141 από τη γέννησή του (3 Ιουλίου 1883), δεν παύει να μελετάται, να ανακαλύπτεται διαρκώς, να μεταφράζεται και να διδάσκεται. Βιβλία του αποτελούν υποχρεωτικά αναγνώσματα στον γερμανόφωνο –αλλά ασφαλώς όχι μόνο– κόσμο, παραμένοντας επίκαιρος και συναρπαστικός.

Ο θεματοφύλακας, θα έλεγε κανείς, της γερμανοφωνίας, το Ινστιτούτο Γκαίτε, δεν θα μπορούσε παρά να ρίξει εκ νέου φως στον συγγραφέα που εντάσσεται σε κάθε πιθανό λογοτεχνικό κανόνα· σε εκείνον που, όσο λίγοι, βυθίστηκε στον παλαιό κόσμο των αυτοκρατοριών της κεντρικής Ευρώπης που κατέρρεαν και στη μανία του 20ού αιώνα που ερχόταν για να φέρει τα πάνω κάτω στη ζωή, την πολιτική, την τέχνη, την ύπαρξη την ίδια – συχνά με βαρύ φόρο αίματος, ασθενειών και αδιεξόδων.

Ο κόσμος όπου έζησε και εκείνος που επιθύμησε

Ανατόμος της κεντροευρωπαϊκής ψυχής, «με θέματα και αγωνίες του υπερβαίνουν τον καιρό και τον τόπο, την Τσεχία των αρχών του περασμένου αιώνα, τα κείμενα του Κάφκα είναι κλασικά. Εκτός από τα πιο γνωστά έργα, όπως η “Μεταμόρφωση” και η “Δίκη”, έχουν διασωθεί πολυάριθμα αποσπάσματα, ιστορίες, ημερολόγια και αλληλογραφία. Από αυτά, το “Γράμμα στον πατέρα” ξεχωρίζει ως μια σημαντική αυτοβιογραφική μαρτυρία. Η επιστολή, που δεν έφτασε ποτέ στον παραλήπτη της, μας μεταφέρει στον κόσμο όπου έζησε και μεγάλωσε ο Φραντς Κάφκα, αλλά και στον κόσμο στον οποίο θα ήθελε να ζούσε αν ο πατέρας του είχε καταφέρει να κατανοήσει και να αποδεχτεί τη διαφορετικότητά του», όπως λέει στην «Κ» η διευθύντρια του Goethe-Institut της Θεσσαλονίκης, Μπεάτε Κέλερ.

Η «Επιστολή στον πατέρα» μάς μεταφέρει στον κόσμο όπου έζησε και μεγάλωσε αλλά και στον κόσμο στον οποίο θα ήθελε να ζούσε αν ο πατέρας του είχε καταφέρει να κατανοήσει και να αποδεχτεί τη διαφορετικότητά του.

Μέσα από μια σειρά εκδηλώσεων, το Ινστιτούτο Γκαίτε σε Αθήνα, Θεσσαλονίκη και Πάτρα –όπως προφανώς και σε ολόκληρο τον κόσμο όπου έχει παρουσία– θα εξετάσει γνώριμες και άγνωστες καφκικές πτυχές. Διαλέξεις, εκθέσεις, θέατρο και άλλες δράσεις αναμένεται να διατρέξουν όλο το 2024 αλλά και όλες τις εκφάνσεις του έργου ενός από τους πιο επιδραστικούς συγγραφείς των αιώνων, εκείνου που δεν είχε κατορθώσει να αποδεχτεί τον εαυτό του και δημιουργούσε ασταθείς σχέσεις με τους ανθρώπους γύρω του και, κυρίως, με τις γυναίκες της ζωής του. «Τα θέματα του Κάφκα, όπως οι υπαρξιακοί φόβοι, η γραφειοκρατία, η εξάρτηση από την εργασία και το σύστημα, παραμένουν σήμερα τόσο επίκαιρα όσο και στην εποχή που γράφτηκαν. Τα μοτίβα του Κάφκα παρέχουν ευκαιρίες για ταύτιση σε έναν κόσμο γεμάτο κρίσεις», όπως σημειώνει η Μπεάτε Κέλερ στην «Κ».

Ο μινιμαλιστής Κάφκα και ο μινιμαλιστής Μάλερ

Μία από τις διοργανώσεις του «Ετους Κάφκα» είναι η έκθεση αφίσας, σε συνεργασία με το  Literaturhaus Stuttgart (Λογοτεχνικό Σπίτι) της Στουτγκάρδης, με σχέδια του Αυστριακού Νίκολας Μάλερ, ενός αυτοδημιούργητου εικονογράφου που έχει δημιουργήσει σχέδια για πολλούς συγγραφείς που έχουν ενταχθεί, μεταξύ άλλων, σε graphic novels. Πλην του Κάφκα και της έκδοσης «Komplett Kafka» (εκδ. Suhrkamp, 2023), που αποτελεί και τον κορμό της έκθεσης σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη, ο Νίκολας Μάλερ έχει εικονογραφήσει βιβλία για τον Τόμας Μπέρνχαρντ, τον Τζέιμς Τζόις, τον Ιμάνουελ Καντ, τον Ρόμπερτ Μούζιλ, τον Μαρσέλ Προυστ, τον Σάμιουελ Μπέκετ, τον Εμίλ Σιοράν και τον Λούντβιχ Βίτγκενσταϊν.

Μινιμαλιστής ο ίδιος, ακολούθησε την αφαιρετική τεχνοτροπία του Φραντς Κάφκα συνθέτοντας τη βιογραφία του, που εμφορείται από το μονίμως ανικανοποίητο, την ευθραυστότητα του χαρακτήρα και του σώματός του, από τον εγκλωβισμό σε σπουδές που δεν ήθελε και σε δουλειές που δεν διάλεξε.

Ο εικονογράφος Νίκολας Μάλερ συνέθεσε τη βιογραφία του, που εμφορείται από το μονίμως ανικανοποίητο, την ευθραυστότητα του χαρακτήρα και του σώματός του, από τον εγκλωβισμό σε σπουδές που δεν ήθελε και σε δουλειές που δεν διάλεξε.

«Ο ίδιος ο Κάφκα αφιερώθηκε στη ζωγραφική στα πρώτα του χρόνια και οι μινιμαλιστικές “ραβδωτές φιγούρες” του κοσμούσαν αργότερα τις σελίδες τίτλων των έργων του», όπως μας λέει η διευθύντρια του Ινστιτούτου Γκαίτε της Θεσσαλονίκης. «Σε αυτή, ο Νίκολας Μάλερ αποτυπώνει με απλές πινελιές τα δύσκολα θέματα του Κάφκα: τους φόβους, την τελειομανία και την αναζήτηση του νοήματος, ενώ αναδεικνύει τη ζωή και το έργο του με τρόπο απαράμιλλα πνευματώδη και καυστικό», όπως συμπληρώνει η ίδια.

Ο Νίκολας Μάλερ, μιλώντας στην «Κ», λέει ότι το βιβλίο «Komplett Kafka» προέκυψε από μια μακρά αναζήτηση περί του Κάφκα και της κληρονομιάς του. «Ηθελα να δουλέψω με κείμενα του Κάφκα για πολύ καιρό, αλλά δεν μπορούσα να αποφασίσω ποιο να διαλέξω. Υπάρχουν πολλές διασκευές κειμένων του Κάφκα σε κόμικς, οπότε αυτό δεν διευκόλυνε την αναζήτησή μου. Και αφού μου αρέσει να διαβάζω γράμματα και ημερολόγια, αρκέστηκα όχι σε μια διασκευή ενός μυθιστορήματός του, αλλά στη βιογραφία του με αποσπάσματα του έργου του. Δεν ήθελα να το κάνω πολύ σκοτεινό, όπως μπορείτε να δείτε από το λευκό εξώφυλλο, αλλά ελαφρύ και αστείο χωρίς να χάσω τις σκοτεινές πτυχές του καφκικού σύμπαντος. Οι περισσότερες καλές κωμωδίες βασίζονται στο σκοτάδι, οπότε ελπίζω αυτό να ταίριαξε καλά σε αυτό το βιβλίο. Σίγουρα, όμως, δεν ήθελα να “περιπαίξω” τον Κάφκα».

Δεν ήθελα να το κάνω πολύ σκοτεινό, όπως μπορείτε να δείτε από το λευκό εξώφυλλο, αλλά ελαφρύ και αστείο χωρίς να χάσω τις σκοτεινές πτυχές του καφκικού σύμπαντος.

Ο Νίκολας Μάλερ αποτίει φόρος τιμής στον μινιμαλισμό του Κάφκα, «που είναι ακόμα πιο απλός από τον δικό μου», όπως λέει ο ίδιος. Ετσι, ο Αυστριακός καλλιτέχνης παρουσιάζει τη βιογραφία του Κάφκα, πέραν των αποσπασμάτων που χρησιμοποιεί, με σχέδια χωρίς πρόσωπα, με μεγάλα αυτιά και μύτη, με πολύ λεπτό κορμό, αφού και τα καφκικά σχέδια, «τα περισσότερα εξ αυτών, δεν έχουν επίσης πρόσωπα. Και για μια βιογραφία, αυτό είναι ιδιαίτερα χρήσιμο, αφού αφήνει χώρο στη φαντασία των αναγνωστών. Δεν θα ήθελα να δω χαρακτήρες –όπως ο Κάφκα, ο πατέρας του ή η Φελίτσε Μπάουερ– να σχεδιάζονται με ρεαλιστικό τρόπο. Κάτι τέτοιο θα μπορούσε να είναι ακούσια αστείο, ακόμα και αμήχανο», όπως αφηγείται ο Νίκολας Μάλερ.

«Θανατηφόρες σχολικές ερμηνευτικές αναλύσεις»

Ο καλλιτέχνης, πάντως, όσο δημιουργούσε τα σχέδια για τον Κάφκα έβρισκε συναρπαστικό το γεγονός ότι «σχεδόν οποιαδήποτε πρότασή του αποτελούσε ενδιαφέρουσα αντίστιξη σε κάθε σχέδιο», συνθέτοντας μία σειρά που διατρέχει τη ζωή του μεγάλου συγγραφέα χωρίς να δημιουργεί αναγνωστικές… αναταράξεις.

Στις γερμανόφωνες χώρες, τουλάχιστον για τους ανθρώπους της ηλικίας μου, ο Κάφκα στοίχειωνε τους πάντες στο σχολείο.

Ως γερμανόφωνος, ο Νίκολας Μάλερ (γεν. 1969) έλαβε τις εγκύκλιες σπουδές του με τον Κάφκα… πανταχού παρόντα, αφού, όπως και στα καθ’ ημάς, οι λογοτεχνικές αναλύσεις ήταν επίμονες – και όχι, εντέλει, τόσο… αποτελεσματικές για όλους και όλες μας. «Φυσικά, είναι ένα είδος μυθολογικής φιγούρας, με μια ζωή που μοιάζει φτιαγμένη για μυθιστόρημα ή ταινία. Και στις γερμανόφωνες χώρες, τουλάχιστον για τους ανθρώπους της ηλικίας μου, ο Κάφκα στοίχειωνε τους πάντες στο σχολείο, όπου έπρεπε να κάνουμε ερμηνευτικές αναλύσεις του έργου του. Κάτι που είναι θανατηφόρο φυσικά και σκοτώνει το ενδιαφέρον σου για κάθε συγγραφέα», μας λέει.

Οπως και να ’χει, πάντως, ο Νίκολας Μάλερ δεν το έβαλε κάτω και αποφάσισε να ασχοληθεί με το λογοτεχνικό σύμπαν σχεδιάζοντας. Ανάμεσα στους συγγραφείς με τους οποίους έχει ασχοληθεί, ο Κάφκα «είχε τις καλύτερες εκπλήξεις! Δεν γνώριζα ότι ήθελε να γίνει μπεστ-σελερίστας συγγραφέας ταξιδιωτικών οδηγών (σ.σ. μαζί με τον συγγραφέα Μαξ Μπροντ). Επίσης, δεν ήξερα ότι στην Πράγα, κατά τη διάρκεια της ζωής του, ένας νεαρός συγγραφέας έγραψε ένα πρώιμο παράδειγμα ιστορίας από θαυμαστές, που βασίζονται σε ήδη υπάρχοντες φανταστικούς χαρακτήρες (fan fiction), μια συνέχεια της “Μεταμόρφωσης”, όπου το έντομο μεταμορφώνεται ξανά σε άνθρωπο».