Η διασπορά των προτομών και των ηρώων, των αναμνηστικών στηλών και των ανδριάντων, είναι ένας τρόπος να μιλήσεις για την πόλη. Αλλά και να σταθείς απέναντι σε έναν ηθικό κώδικα και σε διάφορες ερμηνείες ηρωισμού, δημόσιας ιστορίας και νοηματοδότησης του χώρου. Κάθε εποχή προβάλλει μια κλίμακα αξιών… Απέναντι στον Εμμανουήλ Ξάνθο (1772-1851), στη νέα θέση του στην πλατεία του Αγίου Διονυσίου, στη Σκουφά, σκέψεις κατακλύζουν τον νου. Στέκει σε ένα μικρό ύψωμα προς την Τσακάλωφ, πλαισιωμένος από τις νεότερες προτομές του Νικολάου Σκουφά και του Αθανασίου Τσακάλωφ (του γλύπτη Αγγελου Βλάσση), και μοιάζει να είναι σε μια περίοδο προσαρμογής μετά την απομάκρυνσή του από την Πλατεία Κολωνακίου. Πόση διαφορά έχει το μάρμαρο με την πατίνα του χρόνου…
Ο Φιλικός Εμμανουήλ Ξάνθος, τέκνο της Πάτμου, είχε όλη εκείνη την ευρύτατη αντίληψη της πολιτισμικής, εμπορικής και γεωπολιτικής ενδοχώρας, βορείως, δυτικά και ανατολικά του κορμού της Ελλάδας. Από τα Δωδεκάνησα, στη Σμύρνη, στην Πόλη, στην Οδησσό, στην Τεργέστη, κατέληξε στην Αθήνα όπου πέθανε και ενταφιάστηκε. Ενας κύκλος ζωής που στέκει τώρα ως υπόμνηση της Ιστορίας.
Οι προτομές αφηγούνται πολλά για την τέχνη του μαρμάρου. Και αυτή η προτομή του Ξάνθου είναι έργο του γλύπτη και ζωγράφου Θωμά Θωμόπουλου (Σμύρνη 1873 – Αθήνα 1937), δικό του έργο και ο ανδριάντας του Χαριλάου Τρικούπη στην Παλαιά Βουλή, όπου υπάρχει η ωραιότατη σμίλευση των γραμμάτων, όπως και στην προτομή του Ξάνθου. Ηταν μια κίνηση της κυβέρνησης Βενιζέλου, το 1931, να στηθεί η προτομή στην Πλατεία Κολωνακίου, με πολλαπλό συμβολισμό. Την ενδυνάμωση των σχέσεων με τον αιγυπτιώτικο ελληνισμό, καθώς πολλοί Αιγυπτιώτες κατάγονταν από κάποιο νησί της Δωδεκανήσου, την ενίσχυση της ιστορικής νοηματοδότησης του αστικού περιβάλλοντος (διαρκής ανάγκη μετά το τραυματικό 1922), τον καλλωπισμό του Κολωνακίου που στη διάρκεια του Μεσοπολέμου ήταν μια διακριτή αστική συνοικία, με γαλήνια ομορφιά, αλλά και την ενίσχυση του κυβερνητικού έργου που αναλάμβανε να ορίσει και τις κορυφές της ελληνικής Ιστορίας.
Τα εγκαίνια έγιναν το 1931. Τα χρήματα τα είχαν προσφέρει Σύλλογοι Δωδεκανησίων καθώς και ο Σκεύος Ζερβός (1875-1966), χειρουργός, πατέρας της τηλεϊατρικής, εθνικός αγωνιστής και πολιτικός. Το 1923 είχε εκλεγεί με το Κόμμα των Φιλελευθέρων αλλά η άρνηση του Βενιζέλου να υποστηρίξει την ενσωμάτωση της Δωδεκανήσου οδήγησε σε ψυχρότητα των μεταξύ τους σχέσεων.
Σήμερα, ο περιπατητής αν φθάσει στη σκιά των δέντρων που δίνουν μεγαλοπρέπεια στον περίγυρο του Αγίου Διονυσίου, θα δει μια εντελώς διαφορετική διαμόρφωση από την παλαιά, όταν υπήρχε η ορειχάλκινη προτομή του Νικολάου Μαντζάρου. Τώρα, οι Φιλικοί έχουν το δικό τους διακριτικό μπελβεντέρε. Από το 1922 ώς το 1940, η Αθήνα άλλαξε τόσο πολύ που δεν μπορούμε να το διανοηθούμε καθώς η ζώσα μνήμη έχει περιοριστεί και λίγοι πλέον διαβάζουν παλιά κείμενα. Η σήμανση του δημοσίου χώρου με προτομές, ανάμεσα σε τόσα άλλα, είναι ένας τρόπος να δει ο φιλέρευνος αναγνώστης την πολιτική κουλτούρα. Οχι μόνο την καλλιτεχνική στάθμη ή την αστική εξέλιξη.
Για τα εγκαίνια της προτομής του Ξάνθου στο Κολωνάκι του 1930, όπου μίλησε ο Κωστής Παλαμάς, μας έχει χαρίσει θαυμάσιες αφηγήσεις ο Ελευθέριος Σκιαδάς. Σήμερα ο παρατηρητής της προτομής θα δει τα ονόματα των νησιών της Δωδεκανήσου σμιλεμένα στη μαρμάρινη βάση, με το όνομα της Πάτμου να προεξέχει. Τα ονόματα όμως των νησιών δεν υπήρχαν στα εγκαίνια. Είχε διαταχθεί η απόξεσή τους δημιουργώντας ένταση. Λέγεται ότι υπήρξε αίτημα από την ιταλική πρεσβεία, αλλά όπως λέει ο Ελευθέριος Σκιαδάς, τα ονόματα σβήστηκαν για να μη διαταραχθεί το επικείμενο ταξίδι του Βενιζέλου στη Ρώμη, στις αρχές του 1931.