ΚΩΣΤΑΣ ΚΑΛΤΣΑΣ
Νικήτρια σκόνη
μτφρ. Γιώργος Μαραγκός
εκδ. Ψυχογιός, σελ. 560
Είχα καιρό να διαβάσω ένα τόσο φιλόδοξο ελληνικό μυθιστόρημα όσο αυτό του Κώστα Καλτσά (Αθήνα, 1977). Με την πρώτη του εμφάνιση στην πεζογραφία προτείνει τρία μυθιστορήματα στη συσκευασία τού ενός. Το πρώτο μέρος, το μισό σε έκταση όλου του βιβλίου, ανατρέχει στον Δεκέμβρη του 1944. Η οπτική του αφηγητή ελαύνεται από το διχαστικό δημοψήφισμα του 2015, υπαινισσόμενος παραλληλισμούς ανάμεσα στις δύο τεταμένες χρονολογίες. Το δεύτερο μέρος (ένα άλλο βιβλίο) εκτυλίσσεται το 1995 στην επαρχία, όπου ο Καλτσάς στρώνει κάτω από τον ανελέητο καλοκαιρινό ήλιο ένα οικογενειακό τραπέζι, κατάφορτο με κλαρίνα, κόμπλεξ, ρετσίνα και πολιτικολογίες. Στο τρίτο βιβλίο ο αφηγητής περιπλανιέται στην Αθήνα την προηγουμένη του δημοψηφίσματος, προτού πάει στο νοσοκομείο όπου νοσηλεύεται ο πατέρας του.
Ο πατέρας του τρίτου αφηγητή είναι ο Μιχάλης, ο οποίος στο πρώτο μέρος διηγείται στην εγγονή του τα γεγονότα του 1944, υιοθετώντας το βλέμμα του βρέφους που ήταν τότε, βλέμμα παραδόξως προικισμένο με τον ευρυγώνιο φακό ενός παντεπόπτη αφηγητή. Εικάζουμε πως ο Μιχάλης καταπιάστηκε με την αρχειοθέτηση του παρελθόντος πολύ πριν από το 2015, οπότε χρονολογείται η καταγραφή της εξιστόρησης στην εγγονή του, καθώς στο δεύτερο μέρος (1995) εκμυστηρεύεται στον γιο του τον Αντρέα την ύπαρξη ενός πολυειδούς αρχείου. Εκεί υπήρχαν ημερολόγια, γράμματα και άλλα ντοκουμέντα που μαρτυρούσαν την πορεία του δικού του πατέρα μέσα από τους ελληνικούς ολέθρους της Μικρασιατικής Καταστροφής, της Κατοχής και του Εμφυλίου. Στο πρώτο και στο τρίτο μέρος παρεισδύει, πρώτα νεαρός και μετά νεκρός, ο Στέλιος Αμπατζόγλου, ένας γκέι πειραματικός συγγραφέας, που αποσπά το ακαδημαϊκό ενδιαφέρον του Αντρέα, καθηγητή λογοτεχνίας από το 2012 στο Σαουθάμπτον.
Ο Αντρέας, ο πατέρας του Μιχάλη, μετά την προσχώρησή του στον ΕΛΑΣ βρέθηκε στη Μακρόνησο. Αυτό το βιογραφικό στάθηκε η αφορμή του τσακωμού του νεότερου Αντρέα με τη σύντροφό του, όταν τον Ιούνιο του 1995 επισκέφθηκαν την οικογένειά της και έκατσαν όλοι μαζί στο τραπέζι για να επιδοθούν σε έναν παραδοσιακό τρικούβερτο καβγά. Ο Καλτσάς έγραψε το μυθιστόρημα στα αγγλικά, στο πλαίσιο του διδακτορικού του στη δημιουργική γραφή, και έπειτα ανέθεσε τη μετάφρασή του στον Γιώργο Μαραγκό. Το σημαντικότερο πρόβλημα δεν είναι η ατελέστατη μετάφραση, που μετά βίας παρακολουθεί τον μακροπερίοδο λόγο, αλλά το γεγονός ότι το βιβλίο καταφανώς απευθύνεται σε ένα ξένο κοινό. Η λεπτομερής εξιστόρηση των Δεκεμβριανών, όπου η Μεγάλη Βρετανία κανοναρχεί την ελληνική αποικία της, ο τραγέλαφος της ελληνικής επαρχίας και το φαιδρό δημοψήφισμα, το ναδίρ της ελληνικής κρίσης, φτιάχνουν ένα συμπίλημα από ελληνικές ατραξιόν που δεν προσφέρουν τίποτα στην ιστορία, ούτε τη συλλογική ούτε την ενδοκειμενική. Κύρια μέριμνα του Καλτσά είναι η ανάδειξη των πολύπλοκων αφηγηματικών τεχνικών, που επιτήδεια περιπλέκουν μια αφόρητα κοινότοπη μυθοπλασία. Ο Καλτσάς φροντίζει εγκαίρως να βγάλει από την οικτρά πλάνη του όποιον αναγνώστη έχει την εντύπωση πως διαβάζει μια κλασικότροπη αφήγηση, μετερχόμενος κάθε λογής μεταμοντέρνες εκκεντρικότητες.
Σε κάθε περίπτωση, δεν μένει αξόδευτο κανένα καλό τέχνασμα. Στις σελίδες βρίσκουμε λυρικές, ποικιλόχρωμες φωτοσκιάσεις του ήλιου στον ουρανό και σ’ όλη την πλάση, πολλή σκόνη ως μετωνυμία του χρόνου και της λήθης, εναλλαγές εστίασης, αυτοαναφορικά σχόλια, ψυχοδράματα, συνομιλίες με φαντάσματα, ψαγμένες μουσικές, φιλοσοφικές ακροβασίες, διακειμενικά κλεισίματα ματιού, λίγο queer, πολλή λογοτεχνία τεκμηρίων και φυσικά βιβλιογραφία. Το σύνολο αποπνέει την αίσθηση μιας υπερβολικά αυτάρεσκης κατασκευής. Και αυτό τελικά είναι το σοβαρότερο πρόβλημα του βιβλίου, η διανοουμενίστικη οίησή του, που δεν έχει να ακουμπήσει σε έναν μεστό λόγο.